بزاڤا ره‌وشه‌نبیرى و ره‌وشه‌نبیرێن بێ هه‌لویست
جوان عزه‌ت/ پشكا ئێكێ
چه‌مكێ (ره‌وشه‌نبیر) چه‌مكێ گوهۆرین و جڤاكه‌كا تازه یێ ژیانێ یه، هه‌روه‌سا ب واته‌یا سۆسیۆلۆژى هه‌ڤه‌به‌ندا گوهۆرینا ئاستێ وێنه‌كرنا تاك و وێنه‌كرنا بنگه‌هێ كۆمه‌لایه‌تى و كه‌لتوورى یه. ئه‌ڤ چه‌مكه به‌رگریكرنه‌كه ژ دایكبوونا خه‌ونێن راست یێن زه‌مه‌ن و ئاینده‌یێ دیاركریێ زه‌مه‌نى. د به‌رجه‌سته‌كرنا ڤێ كۆمه‌لا خه‌ونێن دیاركریێن زه‌مه‌نى دا و دناڤبه‌را په‌یوه‌ندیێن هزركرن و گرۆپێن كۆمه‌لایه‌تى دا ره‌وشه‌نبیرى به‌شه‌كێ گرنگێ چێكرنا جوانیێن مرۆڤى یه. په‌یڤا ره‌وشه‌نبیر وه‌كو زمان و وه‌كو تێكستێ ژیانێ وه‌كو فه‌رهه‌نگا كه‌لتوورى ژ دو په‌یڤان پێكهاتیه مینا (رۆشن) واته رۆناهى (بیر) واته هزر، ئانكو په‌یه‌یڤه‌كه ده‌ربرینێ ژ ئاستێ هزرى دكه‌ت. هزرا رۆناهیبوونێ یان هزرا رۆشنگه‌ریێ د كه‌ته فه‌رهه‌نگا ژیان و فه‌لسه‌فا ژیانێ. ئه‌ڤ په‌یڤه ژ هه‌لویستێ كۆمه‌كا هزرڤان، فه‌یله‌سۆف و رۆناكبیران ده‌ست پێ كر، سه‌ره‌راى پراكتیزه‌كرنا قانوون و پره‌نسیپێن ژیانا كۆمه‌لایه‌تى. وه‌كو پێناسه ژى چه‌مكه‌كه ب ژیانا هه‌ر مرۆڤه‌كێ ڤه گرێدایه و د ناڤ گه‌شه‌كرنا جڤاكێن مرۆڤایه‌تى و سڤیل دا گه‌شه‌بوویه، ئانكو چه‌مكێ ره‌وشه‌نبیر، بزاڤه‌كه ژ مولكێ مرۆڤایه‌تیێ و هوشیاریا هه‌لویستێن ره‌وا په‌یدابوویه.
ئه‌ڤى چه‌مكى ب داهێنانێن نویخواز ده‌ست پێ كریه، به‌لێ دناڤبه‌را په‌یڤا وێ و سیسته‌مێ وێ دا چه‌ند خاله‌ك هه‌نه، ژ وان ژى دروستبوونا په‌یوه‌ندیه‌كا دیالیكتیكى دناڤبه‌را تاك و بزاڤا ناسیۆنالیزمێ دا، هه‌روه‌سا سیسته‌مكرنا پرۆسه‌یا سیسته‌مێ بۆرژوازى ب تایبه‌تى به‌رگریه‌كا كۆمه‌لایه‌تى د بوار و بیاڤێ نیۆلیبرالیزمێ دا. ره‌وشه‌نبیرى ئاسته‌كه ژ ئاستێن جیاوازێن جڤاكى، كه‌سێ ره‌وشه‌نبیر ژ فورمێ خوه یێ تایبه‌ت ده‌ربازى فورمێ گشتى دبیت. ئه‌گه‌ر خه‌ما چه‌مكێ ره‌وشه‌نبیریێ خه‌ما باربه‌را ره‌وشا ژینگه‌ه و گشتى یێ ژینگه‌هێ نه‌بیت، وێنه‌یێ ره‌وشه‌نبیرى وێنه‌یه‌كێ ناله‌بار ژ ره‌وشا سه‌رۆسیمایێ ئه‌رد و زمان و دۆنیا یا جڤاكى دروست دكه‌ت.
ئه‌ڤ شێوازه یێ پابه‌نده ب ئاستێ بسپورى و به‌رپرسیاره‌تیا تاكه‌كه‌سى ڤه، به‌ریا ئه‌م ل سه‌ر پرسا سیسته‌مێ ره‌وشه‌نبیرى وه‌كو میكانیزم راوه‌ستین، گرنگه پرسا ره‌وشه‌نبیر كى یه؟ بۆچى ره‌وشه‌نبیر گرنگه هه‌بیت؟ بده‌ینه پێناسه‌كرن و شرۆڤه‌كرن. ئه‌و ره‌وشه‌نبیریا ئه‌م وه‌كو تێگه‌ه دده‌ینه خواندن ژ وێ ره‌وشه‌نبیریا ل سه‌ر پێیا وه‌كو وێنه‌یه‌كێ تاوانبار و فه‌شارتنا راستیێ و دروستبوونا گه‌نده‌لیێ دهێته نیاسین جودایه. چونكو د هزركرنا تاكه‌كه‌سێ مه دا هوسا ئاراسته‌بوویه، كو هه‌ر كه‌سه‌ك دشێت خوه ب ره‌وشه‌نبیر بزانیت، به‌لێ د راستیا ڤێ هێلێ دا رۆشنبیریا راسته‌قینه په‌یوه‌ندى ب ئاراسته‌كرنا كه‌سێ هوشیار و به‌رپرسیار و شۆرش و بزاڤا شۆرشگێریێ ڤه هه‌یه. ب كورتى مرۆڤێ ره‌وشه‌نبیر مرۆڤه‌كێ هوشیاره و دژى سه‌روه‌ریا داگیركرن و جوداهیا جێنده‌رى و زولم و سته‌ما سیسته‌مێ سیاسى و كۆمه‌لایه‌تى و ئابوورى یه. پێناسه‌یا ره‌وشه‌نبیرى پێناسه‌یه‌كا تایبه‌ته د رۆژگارا ئه‌ڤرۆ دا ب گرنگى بوویه جهێ ده‌ستنیشانكرنا كێشه، ئاسته‌نگ و موكمكرنا په‌یوه‌ندیین مرۆڤایه‌تیێ، هه‌روه‌سا ئه‌و پێناسه ژ چه‌ند چه‌مكان پێكدهێت، كو باندۆرێ ل سه‌ر میراتێ دیرۆكا شارستانى، جوگرافى، په‌یوه‌ندیێن كۆمه‌لایه‌تى و ئاستێ سیاسى، جڤاكى و هزرى و ئه‌قلێ تاكه‌كه‌سى دكه‌ت، ئانكو ره‌وشه‌نبیران ب تنێ ئه‌ركێ گوهۆرینا جڤاكى هه‌یه و شیانێن بلندبوونا رۆلێ ره‌وشه‌نبیریێ د نه‌هێلانا سیسته‌مێ به‌رین یێ سیاسى و كۆمه‌لایه‌تى گشتى یێ جڤاكى دا هه‌یه، له‌ورا كه‌سێ ره‌وشه‌نبیر ئێكه‌م جار پێدڤى ب گوهۆرینا جیهانا خوه یا ناڤخوه‌ى و سرۆشتى و سایكۆلۆژى یه. پاشى په‌یوه‌ندى ب گوهۆرینا جیهانا ده‌رڤه‌ى خوه و فه‌لسه‌فا سیاسى و كۆمه‌لایه‌تى یه. نموونه/ على شه‌ریعه‌تى دژى وێ ژینگه‌ها زال ئه‌وا ل سه‌ر بوارێ سیاسى و ره‌وشه‌نبیریا ئیرانێ ل سالا 1979 راوه‌ستیا. شه‌ریعه‌تى ره‌وشه‌نبیریا ئیرانێ ب ره‌وشه‌نبیریا ره‌خنه‌ى زانى. ئالته‌رناتڤێ هه‌ره سه‌ره‌كى یێ زانین و ره‌وشه‌نبیریا شه‌ریعه‌تى ئیسلام وه‌ك بنگه‌هه‌كێ سه‌ره‌كى بوو. ژ بلى وێ چه‌ندێ شه‌ریعه‌تى وه‌كو ماركس هزر د ده‌ربازبوونا وى ره‌وشا جڤاكى دا كر و گرنگ دیت، كو (سه‌رده‌م سه‌رده‌مێ گوهۆرینا جیهانێ یه. نه‌كو راڤه‌كرن و شرۆڤه‌كرنا پێناسه‌یا جیهانێ یه). د هزركرنا شه‌ریعه‌تى دا گوهۆرینا جیهانێ چاره‌سه‌ركرنه ل سه‌ر بازارێ ناله‌بارێ سیاسى و ئابوورى و ره‌وشه‌نبیر و هاتنا جیهانه‌كا باشتر زه‌مینه‌كێ باشتر بۆ ئه‌ركێ ره‌وشه‌نبیران، به‌لێ ب مه‌رجه‌كێ كو ئه‌ڤ خزمه‌ته ل ژێر پاراستن و خزمه‌تكرنا تاك و جڤاك و ده‌وله‌تێ دا بیت. له‌ورا وى ده‌مى شۆرشا شه‌ریعه‌تى ئاراسته‌یه‌كێ به‌رهه‌مدارى وه‌كو پێنگاڤه‌كا شوه‌شگیرى رولێ خوه دناڤ ئیسلاما سیاسى و فه‌رهه‌نگا ئیرانى دا به‌رپا كر.
بزاڤا ره‌وشه‌نبیرى و ره‌وشه‌نبیرێن بێ هه‌لویست
جوان عزه‌ت/ پشكا دوویێ
بۆچى ره‌وشه‌نبیرێن رۆژئاڤا بوونه ره‌وشه‌نبیر و شیان ره‌وشه‌نبیریێ به‌رهه‌م بینین؟ راسته جیهان و ژیان به‌رده‌وام د قوناغێن گوهۆرینێ دانه و دناڤ پێكهاته‌ێن وێ گوهۆرین و ئاڤاكرنێ دا ژێكجودانه، به‌لێ په‌یوه‌ندیێن وان دگه‌ل ئێكدوو ناهێنه دابران، چونكو هه‌ر جیهانه‌ك جیهانه‌كا دى ته‌مام كه‌ت و ب هاریكاریا وێ كارلێكرن و كارتێكرنێ ژیان به‌رهه‌م دهێت. له‌ورا ئه‌و ره‌وشه‌نبیریا ل ملله‌ته‌كێ وه‌كو یوونان، ئه‌لمان، فه‌ره‌نسا په‌یدابووى هه‌تا ئه‌ڤرۆ شیا ل كاملانه‌بوونا مرۆڤى بگه‌ریت. ژ بلى ڤێ چه‌ندێ سێ پرسێن سه‌ره‌كى سه‌ركه‌فتنا جڤاك و مرۆڤى سه‌لماند، ئه‌و ژى
ئێك: هه‌ژاریا مرۆڤى ل سه‌ر ئاستێ نه‌زانینێ. دوو: نه‌بوونا بنگه‌هێ مرۆڤایه‌تیێ. سێ: نه‌بوونا مه‌عریفه‌یه‌كا تایبه‌ت وه‌ك نیاسینا گه‌ردۆنى ب جیهانا مرۆڤ و ملله‌تان ڤه.
یا ئێكێ/ چونكو، مرۆڤ فه‌زیله‌ت و بلندبوونه، ڤێ پرسێ گه‌له‌ك ره‌وشه‌نبیرێن ئاورۆپا هوشیار و زیندى كرن. ل ئه‌ورۆپا ژ جیهانا مه‌زن بگره هه‌تا دگه‌هیته جیهانا بچووك ره‌وشه‌نبیران خوازت ل پرسان بگه‌رن و ب هاریكا وان پرسان شیان ده‌ربازى پرسێن سیاسى، هزرى و زانستێن جڤاكى و مرۆڤى ببن. نموونه ئه‌و ملله‌تێن مه به‌رى نها گوتین پێشكه‌فتنا هه‌را مه‌زن ژ ئاستێ ره‌وشه‌نبیران په‌یدابوو، چونكو ره‌وشه‌نبیرێن وى ده‌مى بێ ترس و ب باوه‌ریه‌كا موكم هاتن مه‌یدانێ، هه‌تا وى ئاستى شیان سه‌ركه‌فتنا مرۆڤى وه‌كو تاكه‌كه‌س ل سه‌ر هه‌مى پێكهاته‌یێن ژیانێ مسوگه‌ر بكه‌ن و هه‌مى هه‌ولدانا وان ئه‌و بۆ كو ڤى مرۆڤى ژ ترس و زیندانا دوژمنێ هه‌رێ مه‌زن ئه‌وێ بناڤێ (نه‌خۆه‌شیا نه‌زانینێ) رزگاربكه‌ن.
ب ڤى شێوه‌ى هێدى هێدى هزرا مه‌عریفێ ل رۆژئاڤا ب گشتى به‌رپا بوو، به‌لێ كه‌دا ره‌وشه‌نبیران نه ئه‌و بوو كو ببن حاكمێن شیره‌تان، یان شاكردێن ده‌ستهه‌لاتان، یان ژى بێده‌نگێن به‌رسڤ و بێ هه‌لویستیان. به‌لكو وانا زانست و هونه‌رێ نڤیسكاریێ وه‌كو ئه‌قل و ئیراده و هزر و بوون و ئه‌ركێ ئه‌خلاقى و بهاداریا دیرۆكى دیت. نه‌مازه ده‌مێ وان ره‌وشا جڤاك و تاكى وه‌كو زه‌مه‌ن و بها و پره‌نسیپێ مرۆڤى دایه خواندن، تێگه‌هشتن كو تراژیدیا تاك و جڤاكى ژ پرسا نه‌خوێنده‌واریێ و نه‌هوشیاریێ ژ بۆ سیسته‌مێ سیاسى و كۆمه‌لایه‌تى و ئابوورى و…، ئه‌گه‌رێن سه‌ره‌كى نه، له‌ورا هه‌ر وى ده‌مى گرنگ دیت كو ده‌ست ب ده‌نه ئاده‌كرنا ئه‌قل و چاره‌سه‌ركرنا برینێ.
یا دوویێ/ ره‌وشه‌نبیرێن وى سه‌رده‌مى زانین، كو مرۆڤبوون ئاسته‌كه ژ ئاستێن هه‌رێن بلندێن مرۆڤایه‌تیێ و نوێنه‌رێن ئاشتى و سه‌قامگیریێ ب رژدى وه‌رگرت، كو نڤیسكارى ژى ب وێ مرۆڤبوونێ دشێت سیسته‌مێ خوه یێ جڤاكى و ره‌وشه‌نبیرى و سیاسى ب پره‌نسیپ و ره‌خنه و قانوونا یا زیندى بكه‌ت و بپارێزیت. سه‌ره‌راى به‌رسڤدانا هه‌مى وان بۆیه‌رێن ژیانێ خودان ئه‌قل، هێز، ئیراده و به‌رهه‌مدانه‌كا مه‌عریفى و ئه‌خلاقى و فه‌لسه‌فه‌كارى بیت. له‌ورا هه‌ر ئێك ژ وان وه‌ك په‌یامبه‌ره‌كێ ره‌سه‌ن هاته راسپاردن بۆ راستڤه‌كرنا زه‌مینه‌یێ ئه‌رك، كار، قانوون و مافێن مرۆڤى.
یا سیێ/ یا ژ هه‌میێ گرنگتر ئه‌و بوو وان هزركرن، كو نڤیسكارى ئانكو ره‌وشه‌نبیرى نه یا تایبه‌ته ب ئاخ و سه‌رخانا جڤاكى ڤه، به‌لكو دگوتن ره‌وشه‌نبیرى یا تایبه‌ته ب ئه‌قل و ژێرخانا جڤاكى و شۆرشا هزرى و كێشه‌ێن گه‌ردۆنى و فه‌لسه‌فا ژیانێ ڤه. ژبه‌ر ڤێ چه‌ندێ چه‌ندین رێ بكارئینان، مینا (ئازراندنا پرسیاران دگه‌ل كۆمێن گه‌نجان، به‌رده‌وام دناڤ ته‌خ و چینێن جڤاكى دا دهاتن و چوون، دا خه‌لكى ل خوه كۆم بكه‌ن بۆ باخڤن و هه‌روه‌سا رابوون ب گوتنا زانستێن جودا جودا یێن وانه‌بێژیێ. دیسا هزركرن، كو ده‌ستپێكا هوشیاریا جڤاكان پێدڤى ب گوتارا ده‌نگى یه، نه‌كو ته‌نها نڤیسین، له‌ورا ب ده‌نگه‌كێ بلند دناڤ گه‌ره‌كێن باژێران دا هه‌لویست و زانینا خوه پێشكێشى خه‌لكه‌كێ كر، ب ڤى ره‌نگى ئه‌وان نوینه‌راتیا خوه گه‌هانه‌د هه‌مى جیهانێ و هزرا وان ل سه‌ر پرس و بنه‌مایێن زانستێ، سیاسى، ره‌وشه‌نبیرى، جڤاكى، هزرى، كۆمه‌لایه‌تى و ئابوورى جهێ خوه گرت و به‌رده‌وام كر و سه‌لماند، كو كارێكته‌رێ خوه‌دان هزر و زانین ئه‌وه، یێ كو شه‌رمێ ژ رابردوویێ خوه نه‌كه‌ت و پێشوازیێ ل داهاتوویێ ره‌وشنگه‌ریێ بكه‌ت و زانه‌بوونا خوه ب مه‌قامه‌كێ بلند و به‌رپرسیارى و هه‌لۆیستگه‌راى ئاراسته بكه‌ت.
