بارزانی و بزاڤا رزگاریخوازا کوردی 1975 – 1990
مەسعوود بارزانی
پشكا چاردێ
جینۆسایدكرنا فەیلییان
152
46- ل رۆژێن 25 و 29ی تەباخا 1988ێ، فرۆكەیێن رژێمێ كەفتنە كێمیابارانكرنا دەڤەرا دهۆكێ. د دەمێ هێرشا رژێمێ دا ل دەڤەرا بەهدینان چارسەد مالباتان پەنا بۆ شكەفتان بر و د (گەلیێ بازێ) دا خوە ڤەشارت بوو، دو هزار و چارسەد و حەفتێ كەس ژ وان ژن و زارۆك بوون. ل بەرێ سپێدەهیا رۆژا 29ی تەباخا 1988ێ، شەش فرۆكەیێن ژرێما ئیراقێ ب چەكێ كێمیایی دەست ب بۆمبەبارانكرنا گەلیێ بازێ كر، پشتی چەند خولەكێن دی شەش فرۆكەیێن دی دوبارە هێرش كرە سەر گەلیێ بازێ، د ئەنجام دا دو هزار و نەهسەد و هەشتێ كەس شەهید بوون.
47- رۆژا 25ی تەباخا 1988ێ، ل قەزا مێرگەسۆرێ، دەڤەرا (بەرۆژ و مزووری ژووری) هاتنە كێمیابارانكرن، لێ ژ بەر چیایێ ئاسێ قوربانی كێم بوون.
48- رۆژا 25ی تەباخا 1988ێ، ل پارێزگەها هەولێرێ، شەقلاوە و گوندێن (هیران و نازەنین) ب كێمیایی هاتنە بۆمبەبارانكرن، لێ زیانێن وێ نەهاتنە زانین.
49- رۆژا 25ی تەباخا 1988ێ، ل پارێزگەها هەولێرێ، رواندز و گوندێن (خەتێ و وەرتێ) بۆ دوماهی جار هاتنە كێمیابارانكرن، لێ زیانێن وێ دیار نینن.
50- رۆژا 26ی تەباخا 1988ێ، ل پارێزگەها دهۆكێ و ل قەزا ئامێدیێ، گوندێن (سەرێ ئامێدیێ، سپێر، سینا، خەرەكول، كوجرزكا، خراب، زێوە، بەرچێ، كانێ، دێرێ، دەرگەنێ، سێری، سگێرێ، سەرگەلێ، فیرستەك و چیارەشك) ب كێمیایی هاتنە بۆمبەبارانكرن، لێ ل دۆر قوربانییان زانیاری ل بەردەست نینن.
51- رۆژا 27ی تەباخا 1988ێ، ل پارێزگەها هەولێرێ، مزووری ژووری و دەڤەرا (زێی شین) هاتنە كێمیابارانكرن و شەهید و بریندار ل پشت خوە هێلان.
52- رۆژا 28ی تەباخا 1988ێ، ل پارێزگەها دهۆكێ، ل دەڤەرا نێروە ــ رێكان، گوندێن (شیڤێ، هێتۆتێ، كانیا پینگی، باشی، سەرنێ، كارە، كەرو، باوانكێ، زێوە و گەلی كوتكی) كەفتنە بەر هێرشا كێمیایی، لێ هەژمارا قوربانییان نەهاتیە زانین.
53- رۆژێن 27 و 28ی تەباخا 1988ێ، بیست و حەفت كەسێن گوندێ كورێمێ، د رێكێ دا بوون بەر ب سنۆرێن توركیا و دەمێ زانی ناگەهن، ب نەچاری ڤەگەریانە گوندێ خوە و هاتنە گوللەبارانكرن. هەژدە كەس ژ وان خەلكێ كورێمێ بوون و حەفت كەسێن دی خەلكێ گوندێ چەلكێ بوون، شەش كەس ژ وێ كۆمكوژیێ رزگار بوون.
54- رۆژا 29ی تەباخا 1988ێ، ل پارێزگەها دهۆكێ گوندێ (بانكێ) هاتە كیمیابارانكرن و هەژمارەكا مەزن شەهید بوون و چەندین كەس ژی ب بەركەفتن.
رۆژا 14ی ئیلۆنا 1988ێ، ئێزگێ دەنگێ كوردستانا ئیراقێ ئەڤ دەنگوباسە بەلاڤكر: ب خەم و كۆڤانەكا مەزن ڤە رادگەهینین، كارەساتەكا دی یا مرۆڤایەتی ل كوردستانا بریندار روودا و نێزیكی 2980 كەس، ژ زارۆك و ژن و زەلامان، ل گەلیێ بازێ، رۆژا 29ی تەباخا 1988ێ ژ ئەگەرێ بكارئینانا گازا ژەهراوی شەهید بوون. ل گۆرەی راپۆرتا لژنا پەیوەندیێن دەرڤە یا جڤاتا نوونەرێن ئەمریكا ل رۆژا 21ی ئیلۆنا 1988ێ، سوپایێ ئیراقێ ب كارئینانا چەكێ كێمیایی ل دژی كوردێن ئیراقێ تاوانبار كرییە و ژ دەستپێكا 25ی تەباخا 1988ێ هزاران كەسان زیان گەهشتینێ و ئەڤە ژی بنپێكرنا قانوونا ناڤدەولەتی یە.
د كاسێتەكا تۆماركری دا ل سالا 1988ێ، عەلی حەسەن مەجید بەهانەیا كاڤلكرنا وان گوندێن كوردی كرە ئەو كو د دەڤەرا (حەرام كری) دا بوون و رووبەرێ وێ نیڤەكا رووبەرێ هەموو دەڤەرا نیوئینگلاند تێهەبوو، دبێژیت: هەكە وەنەكەین چالاكیێن یاخیبوویێن مە هەتا ملیۆن سالێن دی ژی ناهێتە راگرتن. ل دۆر زیانێن چاندنێ، عەلی حەسەن مەجید گۆتی: من گەنمێ وان نەڤێت، بیست سالە ئەم گەنمی ژ دەرڤە دئینین، بلا پێنج سالێن دی ژی زێدەتر بینین».
هەر ل دۆر كارێن حەسەن مەجید ل دەستپێكا سالا 1988ێ د پەیڤەكێ دا كو بۆ هەژمارەكا هاریكارێن خوە د ئاخفت، راگەهاند: بۆچی پێدڤی بوو ژیانا وان خۆش بكەم؟ نەخێر هەر پێدڤی ب بلدۆزەرێ وان بنئاخ بكەم. هەر د درێژاهییا ئاخفتنێن خوە دا گۆتی: من چ ل وان هەموویان كربا؟ من ب سەر پارێزگەهێن جۆراوجۆر دا بەلاڤكرن و نەچار ژی بووم كو ب بلدۆزەرێ بۆ ڤی ئالی و ئالییێ هە بهنێرم».
هەژی گۆتنێ یە كو رۆژنامەڤان (گوین رۆبێرتس) (2) رۆلەكێ مەزن و سەرەكی گێرا و خو بوو ئەگەرەكێ سەرەكی یێ ئاشكرابوونا بكارئینانا چەكێ كێمیایی ل كوردستانێ. وی د ڤەگەریانا خوەدا هندەك كەلوپەل د گەل خوەدا برن بۆ تاقیكرن و پشكنینا تایبەت ب چەكێ كێمیایی ڤە، پشتی گەهشتنا وی بۆ ئەورۆپا و پشكنین و تاقیكرنان، بۆ دیار بوو كو چەكێ كێمیایی ل كوردستانێ و دژی گەلێ كورد هاتیە بكارئینان.
د شیان دایە ئەو یەك ب دەستپێكا ئاشكرابوونا بكارئینانا چەكێ كێمیایی ل كوردستانێ بهێتە هەژمارتن. پێدڤییە ئەو ژی بهێتە گۆتن كو هەموو دەڤەرێن كوردستانێ ژ ئالییێ رژێما بەعس ڤە كەفتینە بەر چەكێ كێمیایی، لێ كێمیابارانكرنا هەلەبجە ژ ئەگەرێ مەزنیا كارەساتێ و شەهید و برینداربوونا هەژمارەكا مەزن یا خەلكێ بێ تاوان د دەمەكێ كێم دا بوو كێمیایێ قوربانیێن كێمیابارانێ.
جینۆسایدكرنا فەیلییان
د پیڤەر و پیڤانێن پەیمانناما رێگرتن و سزادانا تاوانێن جینۆسایدێ دا، كو ل رۆژا 9ی كانوونا ئێكێ یا سالا 1948ێ، ژ ئالییێ جڤاتا گشتییا نەتەوەیێن ئێكگرتی وەكو بریارەكا تایبەت ب هەژمارا 260 هاتیە بەلاڤكرن، دبیت هەموو ئەو تاوانێن ل سەر دەستێ حكومەتێن ئیراقێ ب گشتی و بەعسییان ب تایبەتی یێن دژی گەلێ كورد هاتینە كرن، ب جینۆساید بهێنە ناسكرن، وەكو (ئەنفال، جینۆسایدا بارزانییان، كیمیابارانا هەلەبجە، كۆمكوژی و راگوهاستنا فەیلییان، راگوهاستنا پشدەر و دەردۆرێن وێ، بۆمبەبارانكرنا قەلادزێ، راگوهاستنا سەید سادق، مەخموور، كەركووك و دەردۆرێن وێ، بۆمبەبارانكرنا ئۆردیگایێ زێوە، كۆمكوژیا شكەفتا دەكان و گوندێ سۆریا).
جینۆساید و پاككرنا رەگەزی و نەتەوەیی، گاڤا ئێكێ یا پرۆسا ئەنفالان بوو یا ژ ئالییێ رژێما بەعس و دەستهەلاتدارێن بەغدا ڤە ب راهێلان و گرتنا فەیلییان و بارزانییان دەستپێكری.
كوردێن فەیلی، كو ل پترییا باژار و باژارۆكێن ناڤەراست و ژێرییا ئیراقێ ئاكنجی بوون و ژ روویێ ئۆلی ڤە پەیرەوكارێن مەزهەبێ شیعە نە، ژ ئالیێ دەولەتا ئیراقێ ڤە و ل ژێر دەستهەلاتدارییا بەعس ل سالا 1963ێ و ب هەموو شێوەیەكی ب كۆم كوشتینە و جینۆسایدكرینە. ژێدەر و ئامار وێ یەكێ دەردئێخن و پشتراست دكەن كو ب دەهان هزار كەس ژ وێ تەخا كوردان هاتینە قڕكرن و ژناڤبرن.
هەر ئێك ژ سەعدوون شاكر و بارزان تكریتی، راستەوخۆ سەرپەرشتییا جینۆساید و ژ ناڤبرنا فەیلییان دكر، پشتی هینگێ بۆ ڤێ مەرەمێ، ل سالا 1980ێ، وەزیرێ ناڤخوەیێ ئیراقێ فەرمانا دەرخستنا فەیلییان ژ وەلاتی دەركر. د فەرمانا وەزیرێ ناڤخوەیێ ئیراقێ دا هاتییە: «ئەو ئیرانیێن د وەلاتی دا و رەگەزناما ئیراقی نەبیت، هەروەسا ئەوێن مامەلە ژی چێكرین و بریار بۆ وان د وی واری دا دەرنەكەفتی، دێ هێنە دەرخستن». بریارا حكومەتا ئیراقێ ئەڤ ئێكە ژی تێدا بوو: گەنجێن كوردێن فەیلی ژ ژیێ 18 هەتا 28 سالی، بهێنە گرتن و د بەندیخانێن پارێزگەهان دا هەتا دەمەكێ نەدیار بهێنە بنچاڤكرن). هەروەكو بریارا وەزیرێ ناڤخوەیێ حكومەتا ئیراقێ ئەو ژی دوپات كری: «هەر كەسەك ژ وان كوردێن بۆ ئالییێ دییێ ئیرانێ هاتینە دەركرن، هەكە بزاڤ كرن ڤەگەریت، تەقێ لێ بكەن». ئانكو بكوژن!
ل رۆژا 26ی شواتا 1981ێ، د رۆژنامەیا (پورە) یا زمانحالێ حكومەتا ئیراقێ دا، سەددام حسێن ل دۆر كوردێن فەیلی دبێژیت: «ڤێ تەخێ ل ئیراقێ ژ رهـ و ریشالان بیننە دەر، داكو ئاخ و بایێ ئیراقێ پیس نەكەن و دەمێ ب رێكا ژنئینان و ژنخواستنێ ڤە خوینا وان تێكهەلی خوینا ئیراقییان دبین، خوینا ئیراقییان ژی دێ پیس نەكەن.
