م. رۆمان خەلیل رەسوول *

ناسنامەیا نەتەوەیی بابەتەكێ نەمرە تایبەت بۆ كوردان، چونكی ل هەرێما كوردستانێ بەربەستێن مەزن هەنە بۆ دورستكرن و سەرراستكرنا ئەڤی بابەتی، ڤەكۆلەر و بسپۆر بەردەوام كار ل سەر ئەوان ئاستەنگ و رێگریێن بەرانبەر پێشڤەچوونا ناسنامەیا نەتەوەیی ل هەرێما كوردستانێ ب مەرەما زەلالكرن و دیار كرنا خالێن رەش و سپی یێن ئەڤێ بابەتی دكن، ئێك ژ فاكتەر و ئەگەرێن رۆل هەیی د دروستكرنا ناسنامەیا نەتەوەیی دا پارتێن سیاسینە.
پارتێن سیاسی دینەمۆیا سیستەمێن سیاسی نە د دەولەتان دا، پرۆسێسا دیمۆكرایەتیێ ب پارتێن سیاسی هەبوونا خوە د پارێزت، رۆلێ پارتان د وێنەكرنا سیاسەتا گشتی یا دەولەتێ دا دیار و زویقە، پارتێن سیاسی كۆمەكا كەسانن بۆ ئارمانجێن دیار و ل بن ئایدلۆژیەكا دیار بۆ ب دەستڤەئینانا دەستهەلاتێ كۆم بوونە، هزر و فەلسەفا، ئایدلۆژیا پارتێن سیاسی جیاوازی، رەنگ و دەنگێن خوە یێن تایبەت هەنە، ل هەرێما كوردستانێ مە پارتێن ئاینی، نەتەوەیی، و سۆسیال هتد… هەنە، بێگومان رۆلێ پارتێن سیاسی ل گۆرەی سیستەمێ سیاسی یێ دەولەتێ دهێت گوهۆرین، ئانكو ئەگەر سیستەمێ سیاسی هشك و تاك پارتی بت، بێ دو دلێ پارتێن سیاسی دێ رۆلێن مری هەبن، بەلێ ئەگەر سیستەمێ سیاسی فەكری و دیمۆكراتی بت دێ پتر روح ب پارتێن سیاسی دا هێت و ل دویڤ پیڤەر و بنەمایێ زانستێن سیاسی كاركت و دێ دشێن رۆلەكێ كاڕا بگێرن د دروستكرنا ناسنامەیا نەتەوەیی دا، چونكی یاریكەر و فاكتەرێ سەرەكی یێ سیاسەتێ؛ پارتێن سیاسینە، پارت دشێن ب رێكا رێكخستنا سیاسی تێگەه و رەوشەنبیریا نەتەوەیی بەلاڤ بكن و خەلكێ ب خوەڤە گرێ بدەن ل سەر بنەمایێ ئەوێ چەندێ، دیسا پارتێن سیاسی ب رێكا گۆتارێن سیاسی دشێن ببن پرەك بۆ تێگەهشتن و موكمكرنا ناسنامەیا نەتەوەیی، ژ لایەكێ دی ڤە، پارتێن سیاسی ب تایبەتی دەمێ دەستهەلاتێ دگرن دەست، و حوكمەت ب پڕانیا پارتەكێ یان دویان پێك بهێت ئەو پاراتا بالا دەست، هەموو سەكتەرێن گرنگ یێن حوكمەتێ كۆنترۆل دكت ئەڤجا ب رێكا ئەوان سەكتەر، دەزگەه و ئالاڤێن راگەهاندنێ دشێت ناسنامەیا نەتەوەیی بهێز بكت، پتر خەلك و حەز ژ نەتەوەیێ خوە بكن، و هەموو بەرهەڤ بن بۆ قوربانیدان و خزمەتكرنا ئاخ و نەتەوا خوە.
ژ بلی كو پارتێن سیاسی دشێن رۆل و كارە خوە بكن بۆ بلند نرخاندنا ناسنامەیا نەتەوەیی ل ئەڤێرێ چەند بەربەست و ئاستەنگ ژی هەنە بەرانبەری ئەوان پارتێن ئەڤێ چەندێ دكن، ژ ئەوان بەربەست و ئاستەنگا ئێك: هەبوونا چەند نەتەوە و ئایینان د ئێك دەولەت دا، ئەگەر د دەولەتەكێ دا پتر ژ نەتەوە و ئایینەكێ هەبت كارێن پارتێن سیاسی ب زەحمەتر و گرانتر لێ دهێن چونكێ نابت نەتەوەیی سەردەست ماف و كولتوور و هەبوونا نەتەوەیێن دی بن پێ بكت، هەر دیسا ئەو ناسنامەیێن كەمیینە هەولا پاراستنا خوە دكن ل سەر بنەمایێ ناسنامەیا نەتەوەیی. دو: هەڤدژیا پارتێن سیاسی ل سەر ئاستەكێ دژوار و تیژ، ژ ئێك دووربوونا پارتێن سیاسی دروستكرنا ناسنامەیا پارتا خوەیە ل سەر ناسنامەیا نەتەوەی، ئەڤجا دڤێت پارتێن سیاسی سنوورەك هەبن ئەو سنوور یێ نەتەوەیی بت هەموو پارتێن سیاسی ل پشت ئەوی سنووری ئێك بن و بێ جوداهیێ هێزێ و پێگەهیی جەماوەری، چونكی بهێزبوونا نەتەوەیی بخێربوونا مللەتی یە، و پارت هەبوونا خوە د ئەوێ بازنێ دا دپارێزیت. سێ: مایتێكرنێن دەرەكی، دەولەتێن جیارن پڕانیا دەما پالپشتی و پشتەڤانیا كەمینان دكن بۆ لاوازكرنا ناسنامەیا نەتەوەیی، چونكی خالا لاواز یا ئەوێ دەولەتێ كەمینەنە ژ بەر ئەڤێ چەندێ باشتر ئەوە رێز و یەكسانی هەبت د ناڤبەرا هەموو تەخ و چینان دا، داكو مایتێكرنێن دەرەكی نەشێن كارتێكرنێ ل سەر ئەوان كەمینەیان بكن و پارچەبوونێ دروست بكن.
ل دوماهیێ دشێن بێژن پارتێن سیاسینە، بتنێ ئالاڤە بۆ گەهشتنا دەستهەلاتێ بەلكو باشترین رێكخراوە بۆ دروستكرنا ناسنامەیا نەتەوەیی و رەوشەنبیریا سیاسی و نەتەوەیی، هندێ پارتا سیاسی پیگیر بت ب بەرژەوەندیێن نەتەوەیی هند ناسنامە ب هێز و جیگیر دبت، ئێدی تێگەهێن لاوەكی كارتێكرنێ ل ناسنامەیا سەرەكی ناكت، كارێ پارتێن سیاسی نەبتنێ دروستكرنا هێما و نیشانێن نەتەوەیی نینە، روح و فەلسەفا پاراستنا نەتەوەیی بنەما و راستیا پارتێن نەتەوەییە، كورد د ئەڤێ قۆناغێ دا باشتر و پتر پێدڤی ب بهێزكرنا ناسنامەیا خۆیە، چونكێ نفشەكێ نویی پەیدابوویە، و پارتێن نوێ ژی دروست بووینە، ئەم كیینە، نابت بهێت هندا كرن، بەلكو پێدڤیە ب پیرۆزی دەست بۆ دەست، نفش بۆ نفشی بهێت ڤەگوهاستن، كورد نەتەوەیەكێ ئاشتی خوازە، بەلێ زولما جیهانێ دژوارە و دوژمنێن كوردان هارە، هندابوونا ناسنامەیا نەتەوەیی هندابوونا هێڤیا هزاران قەهرەمان، جانفیدا و شەهیدانە.
* مامۆستایێ زانكۆیێ

م. رۆمان خەلیل رەسول

جیهانا ئەڤرۆ ب پەیدابوونا ژیریا دەستكرد گوهۆرینێن مەزن ب سەرداهات. نە بتنێ بیاڤێ تەكنەلۆژی، ئابۆری، تەكنیكی شلقان كەفتێ، بەلكو دەولەت ب بنەمایێ دەستووری ژی ڤە كەفت بن كارتێكرنا ژیریا دەستكرد، دەستوورێن هەڤچاخ ل سەر بنەمایێ دیموكراتی و پاراستنا ماف و ئازادیان دهێن ئاڤاكرن، بنەمایێن گەوهەری یێن دەستووران یەكسانی، دادپەروەری، ئازادی و مافێ تایبەتمەندیێنە، ئەڤجا ئەگەر دەولەت ب رێكا دەستووری پاراستنا ماف و ئازادیێن هەڤوەلاتێن خوە نەكت، ئێدی ئەڤ بابەت ل بەر گەفانە ل سەر دەمێ ژیریا دەستكرد، ژ بەر هندێ ئەم پێدڤێ گەرەنتی، تێگەه و پێناسە، خواندن و شرۆڤكرنێن نوینە بۆ مافێن مرۆڤی.
ل دەمێ مرۆڤی ژیریا دەستكرد دروستكری خوە د نهالەكا كویردا دیت، چونكی ژیریا دەستكرد وەك ئالاڤەكێ سەربخوە، هزر و پێشبینیێ دكت، ترسا هندێ هەیە كو ژیریا دەستكرد ژ بن دەستێ مرۆڤی دەربكەڤـت، د ئەڤێ هاوكێشەیێ دا مافێن مرۆڤی چ خواندن بۆ دهێن كرن، ئەرێ ئەم دێ شێن ماف و ئازادیێن خوە گەرەنتی بكن؟ بۆ نمونە مافێ مرۆڤێ د پاراستنا تایبەتمەندیێن خوە دا ل سەر دەمێ ژیریا دەستكرد خواندن و دیتنەك دی بۆ دهێتەكرن، پرۆگرام و سیستەمێن پشتبەستنێ ل سەر ژیریا دەستكرد دكن رادبن ب كوم كرن و شرۆڤەكرنا رێژەكا مەزنا پێزانین و زانیارێن كەسی، چ د وارێ بازرگانی یان چاڤدێریێ دا یان هەتا د وارێ خواندن و ساخلەمیێ ژی دا، ئەڤ هەموو پێزانینە د دەستێن ژیریا دەستكرد دا دبن جهێ مەترسیێ و كەڤێ ل سەر بنەمایێ نهێنی و پاراستنا تایبەتمەندیێن مرۆڤی، ئەوێن ب دەستووری هاتین پاراستن، ژ لایەكێ دی، وەرگرتنا سەروسیما یان پەنچەمۆرا مرۆڤی بۆ بابەتێن تەكنیكی یێن سیستەم یان پرۆگرامێن ژیریا دەستكرد، رادەست بوونا مرۆڤی یە ب هەموو زانیاری و نهێنیێن خوە ڤە بۆ جیهانەكا رەش و نەدیار، و چاڤدێریكرنەكا بەردەوام.
ئەگەر ئێك ژ نموونێن دیتر بینن، ئازادیا رادەربرینێ و هزرێ، ئەڤ ئازادیە ب رێكا ژیریا دەستكرد كور و شاش دبت، چونكی خەوارزمیێن تۆڕێن جڤاكی هەتا ئاستەكێ باش پێزانینێن مرۆڤی وەردگرت د هەموو واران دا، و ل دویڤ دا ل گۆرەی ئەوان خەواریزمیكان چاڤدێری و كونترۆلا هزر و بیر و بۆچوونێن مرۆڤی دكت، ل دویڤ خواستەكێن سیستەمێ پرۆگرام كری پێزانیا پێشكێشی مە دكت، ئەڤجا چێ دبت بۆ هندناكرنا راستیەكێ ئەڤ خواریزمە بهێت ب كارئینان یان بۆ شێلیكرنا بوچوونا گشتی د بابەتەكێ سیاسی دا دیسا راستی مژدار ببت، و چ ئازادی د هزركرنێ و بۆچوونا گشتی دا نەمینت و د دەمەكێ دا دەستوور یێ گەرەنیتا ئەڤێ ئازادیێ دكت، ئەرێ ب دەقێن هشكێن دەستووری ئەم دێ شێن ئەڤێ ئازادیێ بپارێزن؟
سەرەرای ئەڤان بەربەستێن بەرانبەر ماف و ئازادیێن مرۆڤی، ژیریا دەستكرد لایەنێ خوەیێ سپی ژی هەیە، ژیریا دەستكرد ب رێكا پرۆگرامێن خوە دشێت ببت ئالاڤەكێ ب هێز بۆ پێشڤەبرنا مافێن مرۆڤی و بەرقراركرنا دادپەروەریێ و بەرزراگرتنا بنەمایێ زەلالیێ، بۆ نمونە پێشڤەبرنا ژیریا دەستكرد د پرۆسێسا دەنگدانێ دا دێ پتر د خزمەتا خەلكێ و دیمۆكراتیێ دا بت، هەروەسا گرێدانا بابەتێن خواندن و ساخلەمیێ ب پرۆگرام و سیستەمێ ژیریا دەستكرد دێ پتر د خزمەتا مرۆڤایەتێ دا بت، ئەگەر ل گورەی پیڤەرێ رەوشتی و مرۆڤایەتێ هات بكارئینان، بەلێ ئەڤ چەندە پێدڤی ب گەرەنتیانە.
ب كورتی ل دوماهیێ دشێن بێژن ژیریا دەستكرد لایەیێ خوەیێ باش و خراپ هەیە، رویێ خوەیێ سپی و رەش هەیە، پێشكەفتنا ژیریا دەستكرنا پێشڤەبرنا بابەتێن ئابۆری، جڤاكی، سیاسی، و قانوونی یە ژبلێ بابەتێن تەكنەلوژی و تەكنیكی. دەستوور وەك قانوون پێدڤیە خوە ل دویڤ گوهۆرینێن جیهانی بگونجینت، چونكی ئەڤرۆ ژیریا دەستكرد بوویە ژیوارەك و پێدڤیە ل سەر هەموو ئاستان سەرەدەریی د گەل دا بهێتە كرن، ڤەدەربوونا قانوونێ‌ ب گشتی و دەستووری ب تایبەت ژ بابەتێ ژیریا دەستكرد، ماف و ئازادیێن مرۆڤی دكەڤنە د مەترسیێ دا، ئەڤجا ژ بوو پاراستنا مافێن و ئازادیێن مرۆڤی باشتر ئەوە گەرنتیێن دەستووری یێن ماف و ئازادیان ل گۆرەی تێگەهێ ژیریا دەستكرد بهێت دانان، دو چاڤدێریا دادگەهێ هەبت ل سەر خەواریزم و سیستەمێن ژیری، و هەروەسا رەوشەنبیریا یاسایی د بۆاریێ ژمارە و ژیریا دەستكردا بهێت بەلاڤكرن، دوماهیێ دشێن بێژن پاشەرۆژا ماف و ئازادیێن مرۆڤی گرێدایی شیانێن باش یێن مرۆڤی نە د سەرەدەریكرنا ئەڤێ هێزا نەدیار دا، بكارئینانا هێزێ بۆ خزمەتا مرۆڤایەتیێ، نە بۆ مەرمێن ئایدلۆژی و سیاسی.

رۆمان خەلیل رەسوول

ژ بۆ پێشئێخستنا دەولەتێ یاسا بنەمایێ سەرەكی یە، جڤاكێن دادپەروەر، ئاشتیخواز و ئارام ب سەروەریا یاسایێ دهێن هەبوونێ، پشكداربوونا وەلاتییان د ئاڤاكرنا جڤاك دا ب رەنگەكێ یەكسان و د كەش وهەوایەكێ یاسایی دا، نیشانێن مرۆڤ و مرۆڤبوونێنە. د ئەڤێ رێكێ دا یا باش ئەوە هەڤوەلاتی بزانن كا گرنگی و سەنگا یاسایی چ یە، هەموو پێكڤە هەول بدەن، یاسایێ سەربێخن و بكن سەنتەر بۆ ئێكلاكرنا هەموو كێشەیێن جڤاكی، ئەڤجا پەروەردێ دەستەكێ درێژ هەیە، د پێگەهاندنا جڤاكێ دا، د زانین و رێزگرتنا یاسایێ دا، ب ئەڤی وێنەیی، رەوشەنبیریا یاسایی دبت بەربەست بەرامبەر هەموو ئاریشەیێن دەولەتێ و دەولەت د ئاستەكێ باش دا ب ئارام و دادپەروەری گەشەیێ دكت.
رەوشەنبیریا یاسایی، ئانكو ئاگەهیا خەلكێ گشتی ل سەر یاسایێ، و رێزگرتنا خەلكێ بۆ یاسایێ. چونكی خەلك باوەری ددت یاسایێ، و هەست دكت ب یاسایێ هەموو ئاریشەیێن وی دهێن چارەكرن، ئەگەر ئارامی، یەكسانی، دادپەروەری، و ماف و ئازادی ب یاسایێ نەبت، ب چ رەنگ و رێكێن دی ناهێن پاراستن، یاسا مالا هەموو خەلكێ یە، و هەر یاسایە پاراستنێ ل بەرژەوەندیا گشتی دكت، بەلێ بێ دودلی ئەڤ چەندە ب ساناهی و دارێ سێرێ پەیدا نابت، ژ بەر هندێ پێدڤیە، كەرتێ پەروەردێ ئەڤی ئەركێ گران بدانت ل سەر ملێن خوە، چونكی پشتێ خێزانێ، قوتابخانە وێستگەها دوێ یە، بۆ پەروەردەكرنا زارۆكان، و زارۆك تۆڤێ گولێن جوانن، و دارێن ب بەرهەمن، زارۆك بنەمایێ دامەزراندنا وەلاتێن بهێزن، پەروەردەكرنا زارۆكان ب رێزگرتنا یاسایێ، دامەزراندنا دەولەتەكا یاساییە.
ژ لایەكێ دی، د نەخشەكرنا وێنەیێ ل سەری دیار، باشتر ئەوە ل دەسپێكێ مامۆستایێن پەروەردێ، بها و گرنگیا یاسایێ ب باشی بزانن و پڕاكتیك بكن، د ژینگەها خۆاندنێ و جڤاكی دا، چونكی مامۆستا پرە بۆ پەروەردەكرنێ، پەیوەندیا مامۆستایی دگەل مامۆستا، قوتابیان، خێزانێن قوتابیان، دڤێت پەیوەندیەكا راست و رۆهن بت و بهایێ یاسایی و دادپەروەری و یەكسانیێ د ئەوان هەموو پەیوەندیا دا دیار و ئاشكەرا بت، ژ بەركو د سالێن دەسپێكیێن پەروەردەكرنێ دا زارۆك ب چاڤان و كریاری زویتر فێردبت، لەورا پێدڤییە ل پێشییا هەموو تشتی مامۆستا، ببت ناڤەندا چاڤلێكرنێ و نموونەیا بەرز بۆ بەرزراگرتنا یاسایێ و پەیداكرنا باوەریێ ب یاسایی ل دەڤ زارۆیان. د ئەڤێ رێكێ دا قوتابخانە دێ بت وێستگەهەكا گرنك و كارتێكەر بۆ بەرهەڤكرنا نفشەكێ بەرهەڤ بۆ قوربانیدانا بەرژەوەندیا تایبەت ب بەرژەوەندیا گشتی، چونكی یاسا ب واتەیەكا جڤاكی، پاراستنا بەرژەوەندیا گشتییە ل سەر بەرژەوەندیا تایبەب و ب بەرژەوەندیا گشتی، بەرژەوەندیا تایبەت ژی دهێت پاراستن، ب ئەڤێ شێوازی، پێدڤیە ل سەر حوكمەتێ ب پلان و ئیستراتیجیەكا دەم درێژ ژینگەهەكا ئارام بۆ مامۆستایێ بەرهەڤ بكت، ب مەرەما هندێ دا كو مامۆستا بشێت د ئەوێ ژینگەهێ دا بیر و باوەریا بۆ زارۆكان پەیدا بكت، چونكی ئەگەر مامۆستا بخوە بێ باوەر بت، ب بهایێن یاسایی، ئەرێ ما ب چ رەنگ ئەو بهایە دێ بوو قوتابیان دروست بن؟ نا بێت بهێت ژبیكرن، ژینگەها یاسایی كا چاوا د بەرژەوەندیا خەلكێ دایە، ب هەمان رەنگ و وێنە د بەرژەوەندیا حوكمەتێ ژی دایە، نابت ئەو تێگەهێ لەك و ژەنگی ل دەڤ مە هەبت، كو یاسا دوژمنێ لایەنەكێ یە! بەلكو ب پێچانەوانە بتنێ فۆرم و شێوازێ ژیانێ دهێت گوهۆرین ژ ژینگەهەكا نەجیگیر و نە ئارام بۆ ژینگەهەكا جیگیر و ئامارم، ب بۆچوونا مە كار و ئەرك و بەرپرسیارەتیێن حوكمەتێ د ژینگەهەكا ئارام و یاسایی دا پتر ل پێش و ئاسانترن، لەورا پێدڤیە هەموو لایەن بەرهەڤبن بۆ قوربانیدانا بەرژەوەندیا تایبەت ب بەرژەوەندیا گشتی، ل سەر ئەڤێ هەموویێ و ل دوماهیێ دشێن بێژن هەموو لایەنەك بەرپرسیارە بەرامبەر رێزگرتنا یاسایێ و رێزگرتنا یاسایێ د بەرژەوەندیا هەموو لایەنەكێ دایە، مرۆڤ د كەش و ژینگەهێن یاسایی دا نێزكتر دبت ل مرۆڤ بوونا خوە، و د ژینگەهێن نەدادپەروەر و ئەنەركی دا مرۆڤ مرۆڤبوونا خوە ژ دەست ددت، و دبت بەندە بوو كەلەك تشتێن دی، لەورا پەروەردەكرنا زارۆكان ل قوتابخانێ ب رێزگرتنا یاسایێ كارەكێ پیرۆزە.