سیاسه‌ت و سیسته‌م
فازل میرانی
ئه‌گه‌ر هه‌ر ده‌سه‌لاته‌كا سیاسى هه‌بیت، ل ناڤخوه و ل ده‌ره‌كى دا پێداچوونێ د كریار و ڕێڤه‌برنا سیاسى یا خوه دا ب پێداچوونه‌كا بێلایه‌ن بكه‌ت، یان پێداچوونێد هندێ دا بكه‌ت كو ده‌سهه‌لاتا پێش خوه كا یا چاوا بوویه ئه‌گه‌ر ڕێككه‌فت بیت لسه‌ر هندێ كو شاشى و شكستن لسه‌ر هاتبنه تۆماركرن، ئه‌گه‌ر ئه‌ڤه دوور ژ پڕوپاگنده‌یێ و ته‌رویجێ هاتبیته‌كرن، به‌سى هندێ یه كو ڕحه‌كا نوى بێته دورستكرن كو زێده‌تر ژ وێ چه‌ندێ بچیت یاكو هاتیه به‌ربه‌لاڤكرن، كو دبیته ئاسته‌نگ د ئه‌دائا گه‌له‌ك ڕژێمان دا، كو ژبلى شاشیێن یێن به‌رییا خوه، شاشیێن خوه ژى دانابنه سه‌ر، له‌ورا د راستیێ دا دهات ودچوو و د واقع ژى دا خوه مه‌زن دكر.
سیاسه‌ت، ب تێگه‌هى خوه یێ دروست، پسپۆڕییه‌كا وه‌سا ساناهى نینه، ته‌نانه‌ت ئه‌گه‌ر تێگه‌ه ژى ب هزرا وان كه‌سێن حه‌ز ل زالبوونێ هه‌یین و ل سه‌ر ده‌ستێن وان هاتبیته شێواندن، چونكو ئه‌و كه‌سێ كو ده‌رمانى دده‌ت، گه‌ر پسپۆڕ بیت، ئه‌و به‌رپرسیاریا وێ دانێ دادنیته سه‌ر ستویێ خوه، هه‌مان تشت ژى ل سه‌ر وى كه‌سى ژى دهێته سه‌پاندن یێ كو دبه‌خشیت هه‌كه ئه‌و سیفه‌ت دانابیته سه‌ر خوه و د گه‌ل دا ژى سزایه‌ك هه‌یه دكه‌ڤیته سه‌ر.
ل چه‌ند سالێن دوماهیێ دا سه‌ربۆڕێن سیاسه‌تێ د به‌شه‌كێ ئه‌ورۆپا دا مالوێرانی ب دویڤ خوه‌دا دئینان و نێزیكترین نموونه ژى یوگۆسلاڤیا بوو، و به‌رییا وێ ژى ڕۆمانیا، ل سه‌رده‌می چۆشێسكو و ئه‌و ژى ل سه‌رده‌مێ سلۆبۆدان میلۆسێڤیچ، وه‌ك پاراستنا ده‌سهه‌لاتا سیاسی د جهێ خوه‌دا فۆرم هه‌رده‌م گرێداى به‌ره‌یه‌كێ پشته‌ڤان نینه، چونكو به‌رژه‌وه‌ندیێن نێڤده‌ولى به‌سن بۆ ده‌سته‌به‌ركرنا هێلێن سه‌لامه‌ت بۆ ڕێگریكرن ل گه‌فان و نه‌هێلانا مه‌ترسیێ و گه‌ڕیان ب دویڤ به‌دیلان دا.
جیهانا سیاسی لسه‌ر بنه‌مایێ نموونه‌كا كۆپیكرى كو دبێژنێ سیسته‌م دهێته ئاڤاكرن، به‌لێ ژێكجوداهى دكه‌ڤیته د ناڤه‌ڕۆكا سیاسه‌تا سیسته‌مى دا، و ژ وێرێ جوداهى ده‌ست پێ دكه‌ن ده‌ردكه‌ڤن، چونكو هنده‌ك سیسته‌م هه‌نه سه‌ركردایه‌تیێ دكه‌ن و هنده‌ك سیسته‌م ژى هه‌نه دهێنه برێڤه‌برن، سیسته‌مێن زلهێز و سیسته‌مێن مه‌زن هه‌نه، سیسته‌مێن بێلایه‌ن، سیسته‌مێن لاواز، سیسته‌مێن به‌رهه‌مدار، سیسته‌مێن خۆگونجایی، سیسته‌مێن به‌ركاربه‌ر.
مێژوو، جوگرافییا و بیروباوه‌ڕن هۆكارێن گه‌له‌ك د كاریگه‌ر ل سه‌ر پێكهاتن و ئه‌نجامدان و ته‌نانه‌ت قه‌بوولكرنا ڕژێمان ژى.
ته‌نانه‌ت د سیسته‌مێن سیاسی ژى دا كو پاراستنه‌كا ستراتیژى پێ هاتیه‌دان كو گه‌ره‌نتییا هه‌بوونا هه‌ڤپه‌یمانه‌كى ل ده‌ڤه‌ره‌كا تایبه‌ت بكه‌ن كو ژ ئه‌گه‌را دروستبوونا ناكۆكیان ل ده‌مێ هه‌ڤركییان سوودمه‌ند ببیت، پێدڤیه پلاندانان و پێداچوون د خالێن بهێز و لاوازێن خوه یێن سیسته‌مێ سیاسی دا بهێته‌كرن و زانینا ئه‌زموونا سه‌ركه‌فتی یا وان وه‌لاتان كو رژێمێن وان هاتینه گوهۆرین یانژى ژ ده‌ره‌ڤه ڕژێمێن وان هاتینه گوهارتن، بۆ هندێ كو خوه ب خوه تاقى بكه‌ن و تشته‌كى ژ خوه بزانن، و بۆ راستڤه‌كرن یان دامه‌زراندنا تێگه‌هێن خوه یێن كارگێرى، داكو تێگه‌هشتنا مانا ده‌سهه‌لاتێ و قانوونا حوكمى پێ بكه‌ت، هه‌روه‌سا پلاندانان و كاركرن و بده‌ستڤه‌ئینانا ئه‌و تشتى دكه‌ت یێ كو ب دروستى ب هێز دئێخیت، نه‌كو بۆ پڕوپاگنده‌كا ڤالا كو ئێكه‌م تشتێ كو ژ ده‌ست دده‌ت ئه‌وه ژى باوه‌ریا جه‌ماوه‌ره‌كى یه؛ خوه د دۆله‌كێ دا دبینیت و ده‌سهه‌لاتێ د دۆله‌كا دى دا كو دبیته ئه‌گه‌رێ لاوازیێ و ژده‌ستدانێ.
پێكهاته‌یا مرۆڤى ستوونه‌كا سه‌ره‌كى یه بۆ سیسته‌مه‌كێ سیاسى، یێ ده‌سهه‌لاتدار یان مرادا وى ده‌سهه‌لاتدارى بیت، ئه‌ڤ پێكهاته ژى فه‌ره شانسێ گرنگیدانێ ب په‌روه‌رده‌یا دروست هه‌بیت كو پێ بهێته‌دان، ئه‌ڤه پرسه ده‌ستنیشانكرنا تاوانێ و نه‌زانینێ دكه‌ت و ئه‌و زیانا چاڤه‌رێكرى ب توندی هه‌كه ئه‌گه‌ر ئه‌ڤ بابه‌ته هاته پشتگوه ئێخستن و بچیته د نزمترین ئاستێ گرنگیدانێ دا.
ل سه ئاسه‌كێ ناڤخوه‌یی هه‌ر ژ سالا ١٩٥٨ و هه‌تا ٢٠٠٣ گرنگیا پلاندانانا دروست به‌ره به‌ره هاته‌خار و ئێدى پرسا دروستكرنا سیسته‌مه‌كێ سیاسى یێ ئه‌قلانى بوو پرسه‌كا سه‌خت، كو ڕژێمان خوه په‌یداكرنه‌ڤه و ب ناسنامه‌یه‌كێ نڤیسین كو هه‌تا داویێ د گه‌ل دا بیت.
گه‌ر ئه‌و ب ناسنامه‌یه‌كا سه‌ربازیی خه‌ریكه هاتبن و ل دویڤ دوژمناهیێن ناڤخوه‌یی و ناڤچه‌ییان دا بله‌ز بگه‌ڕن داكو عه‌قیده‌یێن سیاسى ئاڤاكه‌ن، ئه‌و عه‌قیده‌یێن د تێگه‌هشتنا و وه‌رگێڕانا خوه دا بۆ جه‌ماوه‌ر شكستن ئینایى، پاشى ڕژێمان خه‌ما ئاسایشا وان خوارین، و د هه‌ردو نموونه‌یان ژى دا، برسا خوه نیشا دان ژبۆ كۆمكرنا چه‌كى و په‌ره‌پێدانا ده‌زگه‌هێن زۆرداریێ، پاشى بۆ هندێ چووى كو په‌یوه‌ندییان ل گه‌ل هێزێن مه‌زن ئاڤا بكه‌ت، پاشى ژى جهه‌كێ لایه‌نگیر بۆ خوه دبینیت، له‌ورا به‌هرا وێ ژ مفاى دێ گه‌له‌ك كێمتر بیت ژ وێ زه‌حمه‌تێ یاكو كه‌سێ نه‌دیتى ته‌نانه‌ت ئه‌و به‌ره‌یێ خوه وه‌سا نیشاداى كو دپارێزێت ژى هه‌ر سوپاسى لێ نه‌كرى، وه‌ك چاوا مه دیتى كا چاوا وان هێزان ل وان ڕژێمان داین یێن كو هه‌ڕه‌شه ل به‌رژه‌وه‌ندیێن سه‌ره‌كى كرین.
سیاسه‌تمه‌دارێ سه‌ركه‌فتى ئه‌و كه‌سه یێ كو خوه ته‌ڤلى تێكه‌لكرنا نه‌زانینێ ل گه‌ل پراكتیكیا سیاسه‌تێ نه‌كه‌ت، هه‌روه‌سا یێ ئاشنایه ل سه‌ر مێژوویێ و نه‌خشه‌یا به‌رژه‌وه‌ندییان و باده‌كێن ناڤخوه‌یى خرڤه‌دكه‌ت كو پلان بۆ ڤه‌دیتنا وان كریه ژبۆ گه‌شه‌كرن، یان په‌ره‌پێدان، یان بڕین، یان ژكارخستنا وان ب گۆره‌ی مفایێ وان بۆ سه‌رمالێ هه‌روهه‌ر كو ئه‌و ژى مرۆڤه.
سیسته‌م دزۆرن و ژ وان زۆرتر ژى تیۆرى و تیۆریزه‌كرنا سیاسه‌تێ، به‌لێ یاكو دمینیته‌ڤه و ئه‌زموونا وان دكه‌ڤیته سه‌رئێك، ئه‌و سیسته‌من یێن كو بازاڕه‌كى دروست دكه‌ن و پێداویستیان دابین دكه‌ن و بیروباوه‌رێن خوه دوور دئێخن و ناسه‌پینن، ب پلانه‌كا واقعی یا باش بۆ نه‌ڤیێن خوه گه‌شه دكه‌ن.
و/ ئه‌ڤرۆ
