هێز بۆ لێدانا دوگمه‌كێ یه
پ.ه. د.نه‌زاكه‌ت حسێن
سه‌رده‌م، سه‌رده‌مێ سیسته‌مێ زانیاریانه، د سیسته‌مێ زانیارى ژى دا وه‌ك ‘مارك سۆلمس” زانایه‌كێ ده‌روونناسى و لێكۆله‌رێ ده‌روونیێ باشوورێ ئه‌فریقیایه، دبێژیت: “د سیسته‌مێ زانیاریان دا زۆر تشت هاتینه تێكشكاندن، دیموكراسیه‌ت هاتینه تێكشكاندن، ئێتیك هاتینه تێكشكاندن، دانوستاندن هاتینه تێكشكاندن، دانوستاندن د ژیانا واقعى دا چوویه د ناڤ ژیانه‌كا گریمانه‌یى سنۆردارى دا وه‌ك سۆشیال میدیا و ته‌كنه‌لۆجیا، ئه‌ڤێن هه‌نێ ژى، هه‌مى ل سه‌ر سه‌رنجێ كاردكه‌ن. چاوا سه‌رنجا خه‌لكى ب زانیاریان بۆ جیهانه‌كا قه‌ره‌بالغێ رادكێشن و مرۆڤ دكه‌ڤیته به‌ر شه‌پۆل و زێتنا زانیاریان.
مرۆڤ خوه‌دى هه‌سته، هه‌ستێن وى ڤیانه و كه‌ربه، هه‌ستێن وى حه‌زژێكرن و نه‌حه‌زژێكرن. ئه‌وا ئه‌ڤرۆ ل سۆشیال میدیایێ و ئه‌پلیكه‌یشنان دبێژنێ لایك و دیسلایك، مرۆڤ ژ كۆنترۆلكرن و ده‌سپلینا خوه ده‌ركریه بۆ دانانا په‌نجه‌كێ ل سه‌ر دوگمه‌یێن كه‌ربێ و خۆشه‌ویستیێ و لایك و دیسلایكان. ل دویڤ زانستێ سۆسۆلۆژیا مرۆڤى د ژیانا واقعى دا كو ڕوودانه‌ك ڕوودده‌ت چاڤدێریا بارودۆخى دكه‌ت و بیر لێ دكه‌ت هه‌تا بگه‌هیتێ، ئه‌ڤێ چه‌ندێ وه‌خته‌ك دڤێت هه‌تا هه‌ست ب حه‌زژێكرنێ یان حه‌زژێنه‌كرنێ بكه‌ت، كه‌ربێ یان خۆشه‌ویستیێ ده‌رببڕیت. به‌لێ د جیهانا سۆشیال میدیایێ دا ئه‌ڤ بیركرنه نینه؛ ب له‌ز بڕیارا خوه لسه‌ر ئێك ژ ڤان دوگمان دده‌ت بۆ هندێ سه‌رنجێ ڕابكێشیت. دوگمه‌یێن كه‌ربێ و توندڕه‌ویێ و ئیرهابێ زۆرترین سه‌رنج و لایك و كاردانه‌ڤه د سۆسیالێ میدیایێ دا هه‌نه، ب گۆره‌یى لێكۆلینه‌كێ كو سالا ٢٠٢١ ل سه‌ر فه‌یسبۆكى و بكارهێنه‌رێن وێ ل زانكۆیا وێستمینیسته‌ر هاتیه‌كرن، ڕێژه‌یا سه‌رنجڕاكێشانێ بۆ بابه‌تێن ئیرهابیان و كه‌ربگرتیان سێ جاران ته‌مه‌ت بابه‌تێ خوه‌مژویلكرنێ و نه‌رماتیى و ئارامیێ و خۆشه‌ویسیتان بوویه. یۆڤال هه‌راری، فه‌یله‌سۆفى سه‌رده‌م و مامۆستا له زانكۆیا ئۆرشه‌لیم دبێژیت:” دوگمه‌یێن كه‌ربێ و خۆشه‌ویستى و حه‌زكرن وحه‌زنه‌كرنێ د مێشكێ مرۆڤى دا هه‌نه، به‌لێ ئاریشه ئه‌وه ل سۆشیال میدیایێ و سه‌ره‌دریكرنا مرۆڤى ل ناڤ ته‌كنه‌لۆجیا زانیاریان و زیره‌كیا ده‌ستكرد دا، ئه‌و دوگمه بله‌ز ژ مێشكى ده‌ردكه‌ڤن؛ ب هۆیێ ته‌كنه‌لۆجیایێ ڤه دكه‌ت كو مرۆڤى كاردانه‌ڤه‌یێن ب له‌ز هه‌بن و ئه‌ڤان هه‌ستان ب لایكه‌كێ یان دیسلایكه‌كێ زویكا ده‌رببڕیت، یان ده‌ستێ خوه دادنیته سه‌ر دوگمه‌یا خۆشه‌ویستیێ یان كه‌ره‌بێ.ژ لایه‌كێ دیترڤه لێكۆلین لسه‌ر سۆشیال میدیایێ و بكارهێنه‌رێن وێ پتریا ئه‌وان سه‌لماندیه كو مرۆڤ ب بكارئینانا ڤان تۆڕان ئالۆده دبیت، ئیدمانبوون ژى ب ده‌ستدانانێ ل سه‌ر دوگمه‌یێن حه‌زكرن و حه‌زنه‌كرن و كه‌ربێ و خۆشه‌ویستیێ هه‌ست ب ده‌سهه‌لاتیێ دكه‌ت، ئیدمانا ده‌سهه‌لاته‌كێ دبیت كو د ژیانا واقعى دا نه‌بوویه. بۆ نموونه هه‌ر ئێك ژ مه پێش ئه‌ڤ ته‌كنه‌لۆجیا و سیسته‌مێ زانیارى و تۆڕێن جڤاكى و جیهانا گریمانه‌یى، سنوورێن په‌یوه‌ندیێ و كاریگه‌ریا خوه ل ناڤ خزم و كه‌سوكار و تاخ و جڤاكێن بچویك و هه‌ڤال و هه‌ڤپیشه‌یێن خوه دا هه‌بووینه، نها تو یێ ل ناڤ تۆڕێن جڤاكى دا ل ناڤ جیهانه‌كێ دا؛ ته دڤێت ل ناڤ ڤێ جیهانا بێسنوور دا ته ده‌سهه‌لات و هه‌بوونا خوه هه‌بیت. تو یێ سه‌رنج ڕاكێشى له‌ورا هه‌مى پێڤه‌رێن مرۆڤى، ئێتیكی، بوها، دیموكراسییێن خوه تێك دشكێنى ته‌نها بۆ هندێ ل ناڤ ئه‌وێ زێتنا زانیاریان دا زانیاریێن ته د سه‌رنج ڕاكێش بن. هه‌روه‌ك مارك سۆلمس ڤێ ده‌سهه‌لاتێ بۆ زیره‌كیا ده‌ستكرد ژى باس لێ دكه‌ت كو ئه‌ڤڕۆ هه‌مى دوگمه‌یه، ب ده‌ستدانانا سه‌ر دوگمه‌یه‌كێ دكارى مه‌زنترین كاڤلكاریێ ب ئامیره‌یێن سه‌ربازى بكه‌ى. یۆڤال هه‌رارى دبێژیت مرۆڤ ژ كه‌ربێ یێ پڕه، مه‌ترسى ژى ئه‌وه ل گه‌ل ڤێ پڕبوونا كه‌ربێ ده‌ستێ وى یێ لسه‌ر دوگمه‌یا چه‌كێ ئه‌تۆمى، دكارى ب ده‌ربڕینا هه‌سته‌كێ و ده‌ستدانان لسه‌ر دوگمه‌یا پۆست ‘به‌رێ خوه بده ترسێ و دودلیێ و وێرانبوونا سایكۆلۆژیا ده‌روونى ب هزاران فۆلۆیێن خوه ل ناڤ تۆڕێن جڤاكى دئینیت، بگره ژ ئاسایشا جڤاكى جیهانه‌كێ ژى بێخیته د مه‌ترسیێ دا. له‌ورا ده‌سهه‌لاتا دوگمێ كو ل سیسته‌مێ زانیارى و ته‌كنه‌لۆجیا زانیاریان و زیره‌كیا ده‌ستكرد پاوه‌ر و ده‌سهه‌لاتیه‌ك دایه مرۆڤى كو هه‌مى بها و پره‌نسیپێن ئێتیكى و مرۆڤى خستینه د مه‌ترسیێ دا. مارك سۆلمس دبێژیت “هه‌ر چ پرسیاره‌كا ژ من دهێته‌كرن ده‌رباره‌ى نێڕینا من بۆ پاشه‌رۆژێ كا یا چاوایه؛ وه‌ك زانایه‌كێ ده‌رونناسى و به‌رنیاسبم ب دلۆڤانیا خوه ب نێرینا ده‌ماغێ مرۆڤى، به‌لێ كو بێژیت ڕه‌شبینم ب پاشه‌رۆژا مرۆڤایه‌تیێ ل ڤێ جیهانێ و ده‌سهه‌لاتا دوگمێ كو كه‌فتیه به‌رده‌ستێ مرۆڤایه‌تیێ. ته‌نانه‌ت یۆڤال هه‌رارى ژى ڤێ ره‌وشێ ب ره‌وشا ئاژه‌لى باس لێ دكه‌ت و دبێژیت: ئاژه‌ل، كاردانه‌ڤێن ب له‌ز یێ بێ بیركرنه بۆ هه‌ستێن خۆشیێ و ناخۆشیێ، حه‌زكرن، نه‌حه‌زكرن هه‌بووینه، مرۆڤ وه‌سا نه‌بوویه كو سه‌حكه‌ته ناخێ خوه، ئه‌ڤ هه‌ستێن هه‌نێ د ساده‌نه دكاریت ب ساناهى كۆنترۆلا وان بكه‌ت، به‌لێ ل سیسته‌مێ زانیارییان و ب بوونا ڤێ ته‌كنه‌لۆجیایێ كو چه‌كێ دوگمێ خستیه به‌ر ده‌ستێ مرۆڤى، مرۆڤ وه‌كو ئاژه‌لى ره‌فتارێ دكه‌ت، بله‌ز بێى بیركرن بێ هه‌ستكرن ب تشتان ب لایك و دیسلایك كاردانه‌ڤێ ب له‌ز دكه‌ت. چونكو بله‌ز هه‌ستا ته ڤه‌دگوهێزیته په‌نجێن ته بۆ سه‌ر دوگمه‌یان بێى بیركرن.
كرمانجیكرن: ئه‌ڤرۆ
