ئابورییا كوردستانێ ل بن سیبه‌را بنه‌مایێن سایكۆلۆژیایا ئابووری
هه‌كه‌ر زاناییه‌كێ وه‌كو گابریێل تارد( 1843-1904) ل سالێن ( 1880 ) دا تێگه‌هێ سایكۆلۆژیایا ئابووری (economic psychology) ئینانده ناڤ گۆڕه‌پانا زانستێ دا و د ڤی بیاڤی دا چه‌ندین تیۆری و بیردۆز د ناڤه‌رۆكا به‌رهه‌مێن خوه دا ئێخستنه د ناڤا ئه‌ده‌بیاتا زانستی دا، ئه‌ڤرۆكه هه‌موو جیهان پێدڤی ب هندێیه ل سه‌ر بنه‌مایێن بیردۆزا وی پێداچوونه‌كێ ب سایكۆلۆژیایا تاكی و جڤاكییا جڤاكا خوه بكه‌تن داكو ب باشترین شێوه مفای ژ لایه‌نێ ئابووریێ خوه وه‌ربگریتن.
ئه‌ڤرۆكه هه‌كه‌ر ئه‌م ڤان بیروباوه‌ران ل كوردستانێ بده‌ینه به‌رچاڤێن خوه دبینین كو هه‌م پێشی ڕاپه‌رینا گه‌لێ مه ل دژی زۆردارییا به‌عسا فاشی و سه‌دامێ گۆڕ به گۆڕ و هه‌م پشتی هنگی جۆره‌ك ڤه‌قه‌تیانه‌ك یا د ناڤبه‌را سایكۆلۆژیایا تاكێ كوردی و ئه‌ركێ وی یێ ئابووری دا په‌یدا بووی. ڕژێما به‌عسا فاشی بدرێژاهییا نێزیكی سێ ده‌هكێن ده‌ستهه‌لاتا خوه یا بێهنگه‌نی ل كوردستانێ و ل بن سیاسه‌تا بعه‌ره‌بكرنێ( تعریب) ل كوردستانێ كاره‌ك كر كو جوتیارێ وێ هه‌میشه د تێگه‌هشتن ژ ڕۆلێ خوه یێ تاكی و جڤاكیێ به‌رهه‌مهینه‌ر د شه‌پرزه‌یێ و قه‌یرانه‌كا بێبنه‌ما دا بمینیتن و نه‌شێتن ب شێوه‌یه‌كێ لێكدای و دروست و ب سه‌روبه‌ر ڤی ئه‌ركێ خوه بجه بینیتن. ده‌یناندنا فه‌وجێن چه‌تاتیێ، كو هه‌موو بۆ وێرانكرنا ژێرخانا ئابووری و سیاسی و جڤاكی و سایكۆلۆژییا كوردستانێ دهاتنه ده‌یناندن، ژ لایه‌كی هه‌م تاكێ كوردی فێری مشه‌خۆریێ و بێبه‌رهه‌میێ كر و هه‌م كاره‌ك كر ئه‌ڤ تاكه هه‌رده‌م ب چاڤه‌ك دوژمن ته‌ماشه‌ی لایه‌نێ دیترێ هاوكێشه‌یا كار و ژیانا خوه، ئانكو پێشمه‌رگه‌ی، بكه‌تن، و ڤێ چه‌ندێ نه‌دهێلا ئه‌ڤ تاكێ جوتیار وه‌كو پێدڤی بكارێ خوه ڕابیتن. ژلایه‌ك دیترڤه ژبه‌ر هه‌بوونا مووچه‌یه‌كێ ” قه‌ده‌م شكێن” كو ئه‌و نه‌چار دكر بۆ بده‌ستڤه‌ئینانا وێ په‌نایێ بۆ به‌ر كارێ پیس و پۆخه‌لێ ” جاشاتیێ” ببه‌تن، و ژلایه‌ك دنڤه هند پویته‌ی ب به‌رهه‌مێ خوه و كارێ خوه یێ ڕه‌سه‌ن نه‌ددا، و ئه‌ڤه و ژبلی هندێ ڕژێما سته‌مگه‌را ناڤبری ب سه‌دان و هزاران گۆند وێران و چۆلكرن و تاكێن وان ل ئۆردیگایێن زۆره‌ملێ ( مجه‌مه‌عان) كۆمكرن دا هه‌م بشێتن ژلایه‌نێ لۆجستیكی و له‌شكه‌ری دا زویتر و باشتر كۆنترۆلا وان بكه‌تن و هه‌م بشێتن بڕێكا چۆلكرنا وان ڕێكێ ل گه‌هشتنا هاریكاریێن گۆندیان بۆ پێشمه‌رگه‌هی بگریتن و د ڤێ چه‌ندێ دا تاڕاده‌یه‌كێ یا سه‌ركه‌فتی بی، و به‌لگه ژی پاشكه‌فتنا پرۆسێسا ژناڤچۆنا ڕژێمێ بوو كو گه‌له‌ك سالان ڤه‌كێشای.
پشتی ڕاپه‌رینا مه‌زنا گه‌لێ مه ل دژی زۆردارێن به‌غدایێ جاره‌ك دیتر هه‌ڤڕكییا ناڤخوه‌یی كاره‌ك كر كو پارت و لایه‌نێن سیاسی ب هه‌موو جۆرێن خوه‌ڤه كاودانه‌كێ هاوشێوه بڕه‌خسینن بۆ ڕاكێشانا ئه‌ندامان كارێ دانا پله و پایه و مووچه‌یێن هه‌مه‌ڕه‌نگ پشكه‌ك ژ وێ سیاسه‌تێ بی. د جهێ خوه دایه بهێته‌گوتن هه‌كه‌ر هه‌ر دوو پارتێن سه‌ره‌كیێن كوردستانێ ئه‌ڤ چه‌نده دگه‌ل وان كه‌سان دكر كو بدرێژاهییا سالانێن پێشتر و شۆڕه‌شێن ئه‌یلول و گۆلانێ ب شێوه‌یه‌كێ فه‌رمی د گه‌ل ڕێكخستنێن وان پارتان دا بین، پارتێن سه‌ر ب به‌ره‌ی ئیسلاما سیاسی بڕێكا وه‌رگرتنا هاریكاریێن پاره‌ی ژ وه‌لاتێن ئاژاوه‌گێڕێن وه‌كو توركیا و ئیران و سعودیایێ و قه‌ته‌رێ و. .. هتد، هه‌ر ئه‌و پاره‌یه وه‌ردگرت كو ل سه‌ر ده‌مێ ڕژێما به‌عسی ژ هنده‌ك ژێده‌رێن وه‌كو كۆمپانیێن بازرگانی و پارێ فرۆتنا نه‌فتێ و. .. هتد ژ وه‌لاتێ سعودیا و. .. هتد، دهاته‌كۆمكرن و پێشكه‌شی ڕژێمێ دهاته‌كرن دا ببیته گۆلله تۆپ و چه‌كێ كێمیاوی، و ئه‌ڤرۆكه هه‌ر هه‌مان پاره بشێوازه‌ك دیتر ل سه‌ر خه‌لكێ دهاته دابه‌شكرن دا “دوو یان چه‌ند چویچك ب به‌ره‌كی بهێنه كۆشتن”، و هه‌م ژ لایه‌كی ڕێزێن كوردان بهێنه تێكدان و دووبه‌ره‌كی بكه‌ڤیته دناڤ واندا و پرۆسێسا سه‌ربخۆییا كوردان ده‌ه و سه‌د سالان پاشبكه‌ڤیتن و ژلایه‌ك دیتر ڤه ڤان ده‌وله‌تێن بناڤ ئیسلامی د ناڤ ڕێژێن تاكێ كوردی دا سایكۆلۆژیه‌ته‌ك ئاڤاكر كو هێدی چ جاران پشتێ ب خوه‌ڤه نه‌گرێدن و هه‌ر به‌رێ وی ل به‌رووكا سعودییه‌كی و قه‌ته‌رییه‌كی و توركه‌كی بیتن و چ جاران خه‌ما (ملك) و ئاخ و بیستان و جه و وارێ خوه هه‌لنه‌گریتن. و د ڤێ ڕاستیێ دا گه‌له‌ك ژی سه‌ركه‌فتی بوو و ئه‌ڤرۆكه ئه‌م ڤی تاكێ سه‌رلێشێوای د هه‌موو ڕه‌نگان دا دبینین، هه‌م ئه‌وێن ب ناڤێ ئیسلامێ گه‌هشتینه ڕێژێن ده‌وله‌تا تیرۆریستا داعشێ و هه‌م ئه‌وێن ئه‌ڤرۆكه ده‌هۆلێ بۆ ” سه‌ربخۆنه‌بوونێ ” و ” خوه ب به‌ره‌یێ عه‌ره‌بانڤه‌گرێدانێ” و “ڤه‌نه‌قه‌تیان ژ جیهانا بناڤ ئیسلامی” لێدده‌ن و گه‌له‌كێن دیتر كو ب هه‌موو ڕه‌نگه‌كیڤه دژی به‌رژه‌وه‌ندیێن نه‌ته‌وه‌یی و كوردستانێنه و بزماران د په‌یكه‌رێ كوردستانێ و ده‌ستكه‌فتێن وێ دقۆتن و ” هه‌موو هزرا ” وان هه‌لگرتنا خه‌ما ئه‌ره‌ب و جیهانا ئیسلامێیه، ئه‌وا بدرێژاهییا ڤان چه‌ندها سالێن بۆری و ده‌مێ مه هند زه‌حمه‌تی و ڕه‌زاله‌ت و زۆرداری ل سه‌ر ده‌ستێ برایێ وان یێ مه‌زن ” سه‌دامێ گۆڕ بگۆڕ” و به‌لكو ژی ئیرانێ و توركیایێ دیتی، نه‌ك تنێ موویه‌ك ژ خوه شاش نه‌كری به‌لكو ژی ب پاره و هه‌موو ڕه‌نگه‌كیڤه پشتگیرییا وان دكرن، چونكی د فه‌رهه‌نگێ وان دا ئه‌م تاوانبار و ” مخه‌ڕب” بین چونكی ئه‌م كورد بین.
به‌لێ بڤی ڕه‌نگی سایكۆلۆژیایا ئابوورییا تاكێ كوردی یا هاتیه هه‌ڕفتن و سه‌ر ژ نوو ئاڤاكرنا وێ پێدڤی ب هندێ هه‌یه ئه‌م گه‌له‌ك ژ وان سیاسه‌تێن شاش و ڕاكێش ڕاكێشێ بهێلین و ل شوینا هندێ پشتا خوه گرێدان ب ده‌ستێن دوژمنێن خوه ڤه گرێبدین، ده‌ست و باسكێن تاكێ كوردی بهینینه به‌رچاڤێن خوه، كو نه‌ڤیێ كاوه‌یێ ئاسنگه‌رن و دشێـتن خوه ل به‌ر هه‌ر كاودانه‌ك سه‌خت و دژوار بگریتن و ب سیاسه‌تا حه‌كیمانه‌یا كه‌سانێن وه‌ك سه‌رۆك مه‌سعۆد بارزانی، یێ كۆ به‌رژه‌وه‌ندییا نه‌ته‌وه‌یی و كوردستانیان سه‌ردێرێ هه‌ر پرۆژه و پێنگاڤه‌كا وییه، كاودانێن زه‌حمه‌تتر ژی ب ساخله‌می ده‌رباز بكه‌ین. هه‌كه‌ر دبلۆماسیه‌ت دخوازیتن ئه‌ڤرۆكه ئه‌م ل كێله‌كا عه‌ره‌ب و عه‌جه‌مان بین لێ پێدڤییه سه‌ربخۆیی و سه‌ربخۆییا ئابووری قۆناغا ئێكه‌ما ئاڤاكرنا پلانه‌كا هه‌ره مه‌زنا سایكۆلۆژیایا ئابووری بیتن بۆ كوردستانێ، داكو تاكێ كوردی بزانیتن و ل بیرا خوه بینیتن مه‌زنا چ بۆ مه نه‌هێلایه و یا گوتی ” ڕه‌شۆ بده‌ستێن خوه هه‌كه‌ر دێ ئاڤ وی به‌تن ” و ” ب هیڤییا ده‌را خوه‌لییل ب سه‌را”!
*بسپۆرێ ئه‌كادیمی د زانستێن سایكۆلۆژی و پێداگۆگی/ زانینگه‌ها زاخۆ