ئال پاشا و بهایێن جیهانى یێن هه‌ڤپشك (سایكۆلۆژیایا یۆنیڤێرسالیزمێ)
د. نه‌سره‌دین ئیبراهیم گۆلى*
ژێده‌رێن باوه‌رپێكرى وه‌سا دبینن كه ئاریایى پشتى زێده‌بوونا هژمارا وان ژ ده‌ڤه‌رێن (كۆ نۆكه دكه‌ڤنه د ئاسایایا ناڤین دا) و ژ ئه‌گه‌رێن ئابوورى بۆ لایێ جهێن نۆكه كۆچ دكه‌ن و ئه‌ڤه ل (4000) سالێن پێشى زایینێ بوویه، ل ده‌سپێكێ سێ هۆزێن مه‌زن بووینه: میدیایى، و پارس، و بارز. و هنده‌كێن دیتر ژ وان ژى بناڤێن وه‌كى گۆرگانیان و یان ژى ئاران (Arran) ( یان ئالانى) دهێنه نیاسین، كه ئه‌وێن ئێكه‌م ل ده‌ڤه‌رێن گۆرگان و ئالانى ل ده‌ڤه‌رێن قه‌فقازییا و ل نك ڕووبارێ مه‌زنێ ئاراس ئاكنجى دبن (3: 245)، و هنده‌ك جهێ ئاكنجیبوونا وان باكوورێ ڕۆژئاڤایێ ئیرانا نۆكه و ڕۆژئاڤایا ده‌ریایێ قه‌زوین دده‌نه زانین، و ئه‌و جهه یێ كۆ ڕۆسى نۆكه وێ ب ئازه‌ربایجانا ڕۆسى دده‌نه زانین، و باژێڕێن وێ یێن دیار ژى باكوو، گه‌نجێ ، شماخى، ده‌ربه‌ند، ئیرڤان، و نه‌خجه‌ڤانن، و ژ باژێڕێن وێ یێن كه‌ڤن، كۆ كاڤلێن وێ هه‌تا نۆكه ژى یێن ماین ( به‌ردعێ یان بردۆا ) و یه‌ونانى و ڕۆمێن كه‌ڤنار وى نه‌ته‌وه‌ى ب ئالبانیا (Albania) و ئه‌رمینى بناڤێ ” ئاغوانگ” دخوینن و عه‌ره‌بان ژى وشه و ناڤێ ” ئاران” بۆ وان بكار ئینایه‌ن و بخوه عه‌ره‌بكریه (2: ب.51). ل هنده‌ك ژێده‌ران ژى وه‌سا هاتیه كه ” ئاران ” ب ناڤه‌كێ وه‌كى ” ئاسى ” دهێته شوبهاندن، كه وه‌كى نه‌ته‌وه‌یێن وه‌كى “سكائى” و “سه‌رمه‌تى ” هۆزێن بیابانى بووینه ل ئاسیایا ناڤین و ئه‌و ژى ژ نڤشێ ئاریاینه. چونكى هه‌موو ئه‌و وه‌كى گه‌له‌ك ژ وان نڤشێن ژ به‌ر وان مایین و ژ وان ژى هنده‌ك ل وه‌لاتێ چینێ و نه‌خاسمه ل ده‌ڤه‌را ” خۆته‌ن ” و ” توومه‌شق” و قه‌فقاسییا ب زمانێن ئارى دئاخڤن. و ئالانییان په‌یوه‌ندیا ل گه‌ل وان ” ئاسى ” ییا هه‌ى و هنده‌ك ژ وان لقێن دیترێن ب وانڤه گرێداى، یێن كو وێژه و ئه‌ده‌بیاته‌كێ هه‌ى، ژى “سۆغدى ” و ” پارتى” نه. (2: 146). ل دووڤ ژێده‌رێن دیرۆكى ویلایه‌تا وان د قووناغه‌كێ دا، پشكه‌ك بى ش ئیمپراتۆریه‌تێن ئیرانى و نه‌خاسمه ساسانیێن ب نه‌ژاد كوردێن ره‌سه‌ن و به‌رده‌وام ل گه‌ل وه‌لات و هۆزێن ده‌روه‌به‌رى خوه د جه‌نگ و ململانێ و شه‌ڕكرنێدا بین. وه‌ك نه‌ته‌وه‌ك ئاریایى نه‌ژاد هنده‌ك جاران خوه ل رۆمیان ددان و دشكاندن. پاشایێن وان وه‌كى یێن ساسانیا پاره‌یێ ب ناڤێ خوه ل خۆراسانا نۆكه به‌لاڤكرین. پاشایه‌كێ وان یێ بناڤۆده‌نگ بناڤێ كورس(Kurs) هه‌تا یێ هاتیه كوردستانا نۆكه و ده‌ڤه‌را شنگالێ. هه‌تاكۆ عه‌بدۆلعه‌زیم ره‌زائى بسپۆرێ دیرۆكناسیێ د پرتووكا خوه یا بناڤێ دیرۆكا پێنج هزار سالیا ئیرانێ، به‌رگێ 2، ب. 115، وه‌سا دبینت ئه‌و جهێ نوكه ب ناڤێ سیستان دهێته نیاسین ئێك ژ وان جهانه د سه‌رده‌مێ فه‌رهادێ دوویێ ئه‌شكانى ل سالێن 136 پێشى زایینێ، سكائى چوونه وێ ده‌ڤه‌رێ و ماوه‌كى ناڤێ وێ ده‌ڤه‌رێ هات گوهۆڕین ب “سه‌كستان”. پاشى سنۆرێ خوه ڤه‌گۆهاستنه ملێ دیترێ وى ده‌ریاى و ل ده‌ڤه‌رێن قه‌فقازیا ئاكنجى بین و ده‌وله‌ته‌ك مه‌زن ب هێز و باسكێن خوه ئاڤاكرن و ب شه‌ڕا هێدى هێدى لاواز و په‌رت و به‌لاڤ بین (2). هه‌ر ئه‌و ژێده‌ر دبێژیتن كه ئه‌و ” ئاس” نوكه ب ناڤێ ” ئۆسیت” (Osset) یان ” ئۆسیتین”(Ossetin) دهێنه نیاسین كه ل ده‌ڤه‌را قه‌فقاسیا ئاكنجینه و ل سه‌ر ده‌مێن جودا هێڕشى وه‌لاتێن ئیرانێ و نه‌خاسمه ئازه‌ربایجان و ئه‌رمینستانێ كرینه و ل وان وه‌لاتان تاوانێن مه‌زن دژى خه‌لكێ و باژێڕ و ده‌ڤه‌رێن وان ئه‌نجام داینه. دهێته گۆتن ئالان، هه‌روه‌سا ژى گه‌لیه‌كه ل ده‌ڤه‌را باژێڕێ سه‌رده‌شتا كوردستانا ڕۆژهه‌لات، ڕووبار و ئاڤێن بانێ و مۆكریان ب ڕێیا وى گه‌لى دڕێژنه زێیێ بچووك و هه‌روه‌سا ل چیایێ عه‌ره‌فه ژى چیایه‌كێ ب ڤى ناڤى هه‌ى (2: 290). ژێده‌ر هه‌روه‌سا ژى ئاماژه‌ى ب هندێ دده‌ن، بۆ نموونه دیرۆكنڤیسێ بناڤ و ده‌نگێ جۆهى (یوسفۆس فلافیۆس )( 37 ـ 101 ز. ) ڤه‌دگێڕیتن كه ئالانیان گه‌له‌ك جاران هێڕشى سه‌ر ده‌ڤه‌رێن قه‌فقاسسیا دكرن و هه‌تاكو سه‌ر سنوورێن ئیرانیان تالان دكرن و ل وى سه‌رده‌مى ئه‌رمه‌نیان پترتر ژ گۆرجییان دژاتییا ڕۆمیان دكرن، و هنگى ده‌ڤه‌را چیایى، باشۆرێ ده‌ریایا قه‌زوین ناڤێ وێ كردون یان گردوون بى، و ناڤێ وێ ده‌ڤه‌رێ د ژێده‌رێن سریانى دا (بیت قاردۆ) یه و پاشایێ وێ لبن فه‌رمانا شاهێن (پارتى) یان ئاریایان بى (1: 625)، و هه‌كه‌ر وه‌سا بیت زمانێ وان، ئۆسیتینى، وه‌كى بسپۆرێن ئه‌نترۆپۆلۆژى دبێژن هه‌ڤشێوه‌ى زمانێن پارسیا كه‌ڤن و ئاڤێستایێ (یان میدى)، و كوردى و لۆرى و به‌ختیارى و به‌لووچى و تاجیكى و تاتى (ئانكو زمانێ جۆهیێن دۆرماندۆرى ده‌ریایا قه‌زوین و خه‌زه‌ر و قه‌فقاسییا) دكه‌ڤیته د چارچۆڤه‌ى زمانێن ئیرانى دا كۆ ئه‌و ژى د ڕاستایا خوه دا یێن د گرووپێ زمانێن هندوئه‌ورۆپى دا ( 3: 67 ). ئه‌ڤ كۆرتیا مه ئیناى ل چه‌ند سالێن بۆرى د بنه‌ماله‌كا كوردى، بناڤێ ئالا خوه دبینیت، كو ل دووڤ پێزانینێن ڕهسپیێن ڤێ بنه‌مالێ ل هه‌رێما كوردستانێ، نازناڤێ خوه ژ ئال پاشایێ بابێ مه‌مۆیێ قه‌هره‌مانێ شاهاكارا وێژه‌یا مه‌موزینا خانى وه‌رگرتى، كو پشتى تراژێدیایا مرنا مه‌مێ و ته‌راوبه‌را بینا دوینده‌ها ئال پاشاى، هنده‌ك ژ وان چوونه رۆژهه‌لاتا كوردستانێ و هنده‌ك ژى باشوورى كوردستانێ و جهێن دیتر. ئال پاشا بخۆ به‌رمایكێ ڤێ ده‌وله‌تا مه‌زنه یا مه ل سه‌ر ئاماژه‌پێداى.
ئه‌ڤه ئانكۆ مرۆڤ هه‌ر ژ رۆژا بوونا خوه و هه‌تا نوكه ل جهه‌كى جێگیر نه‌بوویه و ژ واره‌كى بۆ یێ دیتر هاتیه ڤه‌گوهاستن. هه‌تاكو دهێته گۆتن شارستانیه‌تێن سۆمه‌ڕى و بابلیێن ژ ده‌ڤه‌رێن باكوورى ئیرانا نوكه هاتینه، به‌لێ خه‌لك وان ب جۆره‌ك دیتر بۆ خوه دهژمێریت. له‌وما پێدڤییه مرۆڤایه‌تى ڤان نموونا و هزارانێن دیتر بكه‌ته وانه و ده‌ست ژ ده‌مارگیریا نه‌ته‌وه‌یى و ئایینى و ره‌گه‌زپه‌رێستى و ئه‌نفال و جینۆسایدا بینت و ل خوه بزڤڕیت و بزانیت هه‌ر جهه‌كێ ڤێ جیهانێ جهێ هه‌ر مرۆڤه‌كى تێدا دبیت ب مه‌رجه‌كى ئه‌و مرۆڤ ئاڤاكه‌ر و ئه‌ڤیندارێ ژیانێ و مرۆڤێن وى جهى بت، نه‌ك دۆگماتى و بنڤه‌بنڤه و ب دووروویێ خوه بكه‌ته خوه‌دانێ هه‌ر تشته‌كى. مرۆڤێن نه‌ته‌وه‌یێن جودا، سه‌ربارى ئایین و كه‌لتوور و فه‌رهه‌نگ و ئایدیۆلۆژیا و هزر و بهایێن جودا، بێگۆمان دڤیا هنده‌ك تشت و بهایێن هه‌ڤپشك و وه‌ك ئێك ژى هه‌بن دا بشێن پێكڤه بقه‌تینن. هندى مرۆڤ د رێزبه‌نیا ڤان بهایان ل جوداهیان بگه‌ڕهت و وان ده‌ینته پێش دێ خه‌وشا من نه‌خۆش، به‌لێ هه‌كه بهایێن هه‌ڤپشك و یونیڤێرسال (universal values) و جیهانى ده‌یننه سه‌ردێرێ كار و بزاڤێن خوه یێن سیاسى، دێ جیهانه‌كا ئارام و ئاسووده و ئازاد و دوور ژ تیرۆرێ ئێته ئاڤاكرن. ئه‌ڤه ئه‌و ئارمانجه یا سه‌ركرده و په‌یامبه‌ر و فه‌یله‌سۆف و زانایێن دلسۆزێن مرۆڤاتیێ، هزاران سالى بۆ گه‌هشتن ب وان كاردكه‌ن. ئه‌ڤرۆ، مرۆڤایه‌تى ب گشتى و كورد و كوردستانى وه‌ستیاى و ماندى و شه‌كه‌تترن ژ هه‌رده‌م و ژ هه‌رده‌مه‌كى به‌رى نوكه پترتر پێدڤى ب ئارامى و ئاسایش و ته‌ناهى و راستگۆیێ و شه‌فافیه‌ت و یه‌كسانى و دادپه‌روه‌رى و دلۆڤانى و ڤیان و دیمۆكراسیه‌ته‌كا دروستن و هه‌ر مرۆڤ، بچووك و مه‌زن، یان سه‌ركرده و لایه‌ن و وه‌لات ب ره‌فتار و كریار و بڕیارێن خوه، ب هه‌ر ناڤه‌كى و درووشمه‌كێ بریقه‌دار، دیمۆكراسى، ئایینى و…هتد، بزاڤێ بكه‌ت ببیته ئاسته‌نگ ل به‌رده‌م ڤان داخوازى و پێدڤیاتیێن سایكۆ ـ سۆسیۆلۆژى و ئابوورى، بیگۆمان زۆرداریه‌ك مه‌زنه و چ جاران ناهێته به‌خشین و لێبۆردن. بێهنا مرۆڤایه‌تیێ ژ زۆردار و زۆرداریێ ته‌نگ بوویه. هه‌ر نه‌ته‌وه و وه‌لات و كه‌سه‌ك یێ بیه “عه‌مێ گۆزێ” و ب بسته‌هیڤه بلویلا مرنێ بۆ مرۆڤاتیێ لێدده‌ت. خۆپه‌رێستیا وان مرۆڤێ ئێخستیه د ده‌راڤه‌كێ نه‌خوه‌ش و ته‌نگاڤیێ دا. ها ئه‌ڤه هێڕشا ئێدلبێ یا بڕێڤه و هند مه‌زنه دێ پریشكێن وێ ب سه‌ر مه دا ده‌رباز بن و كا دێ مالا چه‌ندا و كێ خراب كن. دفنبلندیێ هێدى كار گه‌هانده هندێ مرۆڤى بهایێ خوه نه‌مایه. هه‌ر كه‌س بۆ خۆ رادكێشیت بێى هندێ هزار سباهى بكه‌ن كا دێ چ رووى ده‌ت، و دوهى كا هه‌ر كه‌س و نه‌ته‌وه‌ك كى بى و ژ كیڤه هاتیه. زه‌نگه‌كا مه‌ترسیدار و بێهنه‌ك نه‌خۆش ژ ڤان هه‌موو شه‌ڕا دهێت. مخابن بۆ كه‌سێ نه‌خه‌مه و هنده‌ك باوه‌ر ناكن دێ چى چێبیت و چه‌ند مرۆڤ ژناڤچن. هێجه‌ت زه‌حفن. ژ هێجه‌تێن ئایینى بگره هه‌تا نه‌ته‌وه‌یى و …هتد. شوونا ده‌ست د هه‌ڤدو ئالاندنێ و هه‌مبێزه‌كا براینى، هه‌ر نه‌ته‌وه‌ك بزاڤێ دكت زووتر یێ دیتر ژناڤ ببه‌ت. مرۆڤاتى یا بوویه بێ بهاترین تشت. ل ڤێ دنیا خرابینى َهنده‌ك هێشتا ل سه‌ر ده‌ه و دۆا خۆنه. بزاڤا وى تشتى دكن یێ به‌لكو سباهى ل و بۆ وان تنێ به‌ڵایه‌ك بیت نه تشته‌ك دیتر. ژێده‌ر: 1-( بووره‌كه‌یى) صفى زاده، صدیق (1385). تاریخ پنج هزار ساله ایران، ێرون، تهران. 2 – رچائی، عبدالعڤیم ( 1376 ). تاریخ ده‌ه هزار ساله ایران، چاپ اقبال، تهران. 3 – عارف، مجید حمید ( 1984 ). الأپنوغرافیا و الأقالیم الحچاریه، جامعه بغداد. 4 – علی، سعید إسماعیل (1999). التربیه فی حچارات الشرق القدیم، القاهره.
