ئال پاشا و بهایێن جیهانى یێن هه‌ڤپشك (سایكۆلۆژیایا یۆنیڤێرسالیزمێ)
د. نه‌سره‌دین ئیبراهیم گۆلى*
ژێده‌رێن باوه‌رپێكرى وه‌سا دبینن كو ئاریایى پشتى زێده‌بوونا هژمارا وان ژ ده‌ڤه‌رێن (كۆ نۆكه دكه‌ڤنه د ئاسیا ناڤین دا) و ژ ئه‌گه‌رێن ئابوورى بۆ لایێ جهێن نۆكه كۆچ دكه‌ن و ئه‌ڤه ل (4000) سالێن پێشى زایینێ بوویه، ل ده‌سپێكێ سێ هۆزێن مه‌زن بووینه: میدیایى و پارس، و بارز. و هنده‌كێن دیتر ژ وان ژى بناڤێن وه‌كى گۆرگانیان و یان ژى ئاران (Arran) ( یان ئالانى) دهێنه نیاسین، كه ئه‌وێن ئێكه‌م ل ده‌ڤه‌رێن گۆرگان و ئالانى ل ده‌ڤه‌رێن قه‌فقازییا و لنك ڕویبارێ مه‌زنێ ئاراس ئاكنجى دبن (3: 245)، و هنده‌ك جهێ ئاكنجیبوونا وان باكوورێ ڕۆژئاڤایێ ئیرانا نۆكه و ڕۆژئاڤایا ده‌ریایێ قه‌زوین دده‌نه زانین، و ئه‌و جهه یێ كۆ ڕۆسى نۆكه وێ ب ئازه‌ربایجانا ڕۆسى دده‌نه زانین، و باژێڕێن وێ یێن دیار ژى باكوو، گه‌نجێ، شماخى، ده‌ربه‌ند، ئیرڤان، و نه‌خجه‌ڤانن، و ژ باژێڕێن وێ یێن كه‌ڤن، كو كاڤلێن وێ هه‌تا نۆكه ژى یێن ماین (به‌ردعێ یان بردۆا) و یه‌ونانى و ڕۆمێن كه‌ڤنار وى نه‌ته‌وه‌ى ب ئالبانیا (Albania) و ئه‌رمینى بناڤێ ” ئاغوانگ” دخوینن و عه‌ره‌بان ژى وشه و ناڤێ ” ئاران” بۆ وان بكار ئینایه‌ن و بخوه ته‌عریبكریه (2: ب.51). ل هنده‌ك ژێده‌ران ژى وه‌سا هاتیه كه “ئاران” بناڤه‌كێ وه‌كى “ئاسى” دهێته شۆبهاندن، كه وه‌كى نه‌ته‌وه‌یێن وه‌كى “سكائى” و “سه‌رمه‌تى” هۆزێن بیابانى بووینه ل ئاسیایا ناڤین و ئه‌و ژى ژ نڤشێ ئاریایینه. چونكى هه‌مى ئه‌و وه‌كى گه‌له‌ك ژ وان نفشێن ژ به‌ر وان مایین و ژ وان ژى هنده‌ك ل وه‌لاتێ چینێ و نه‌خاسمه ل ده‌ڤه‌را “خۆته‌ن” و “توومه‌شق” و قه‌فقاسیا ب زمانێن ئارى دئاخڤن. و ئالانیان په‌یوه‌ندیا ل گه‌ل وان ” ئاسى” یا هه‌ى و هنده‌ك ژ وان لقێن دیترێن ب وانڤه گرێداى، یێن كو وێژه و ئه‌ده‌بیاته‌كێ هه‌ى، ژى “سۆغدى ” و ” پارتى” نه. (2: 146). ل دووڤ ژێده‌رێن دیرۆكى ویلایه‌تا وان د قووناغه‌كێدا، پشكه‌ك بى ژ ئیمپراتۆریه‌تێن ئیرانى و نه‌خاسمه ساسانیێن ب نه‌ژاد كوردێن ره‌سه‌ن، و به‌رده‌وام دگه‌ل وه‌لات و هۆزێن ده‌روه‌به‌رى خوه د جه‌نگ و ململانێ و شه‌ڕكرنێدا بین. وه‌ك نه‌ته‌وه‌ك ئاریایى نه‌ژاد هنده‌ك جاران خوه ل رۆمییان ددان و دشكاندن. پاشایێن وان وه‌كى یێن ساسانییا پاره‌یێ بناڤێ خوه ل خۆراسانا نوكه به‌لاڤكرین. پاشایه‌كێ وان یێ بناڤۆده‌نگ بناڤێ كورس (Kurs) هه‌تا یێ هاتیه كوردستانا نوكه و ده‌ڤه‌را شنگالێ. هه‌تاكو عه‌بدولعه‌زیم ره‌زائى بسۆرێ دیرۆكناسیێ د پرتووكا خوه یا بناڤێ دیرۆكا پێنج هزار سالیا ئیرانێ، به‌رگێ 2، ب. 115، وه‌سا دبینت ئه‌و جهێ نۆكه بناڤێ سیستان دهێته نیاسین ئێك ژ وان جهانه د سه‌رده‌مێ فه‌رهادێ دووه‌مێ ئه‌شكانى ل سالێن 136 پێشى زاینێ، سكائى چوونه وێ ده‌ڤه‌رێ و ماوه‌كى ناڤێ وێ ده‌ڤه‌رێ هاته گوهۆڕین ب “سه‌كستان”. پاشى سنوورێ خوه ڤه‌گۆهاستنه ملێ دیترێ وى ده‌ریاى و ل ده‌ڤه‌رێن قه‌فقازیا ئاكنجى بین و ده‌وله‌ته‌ك مه‌زن ب هێز و باسكێن خوه ئاڤاكرن، و ب شه‌ڕا هێدى هێدى لاواز و په‌رت و به‌لاڤ بین (2). هه‌ر ئه‌و ژێده‌ر دبێژیتن كه ئه‌و ” ئاس” نۆكه بناڤێ ” ئۆسیت” (Osset) یان ” ئۆسیتین”(Ossetin) دهێنه نیاسین كه ل ده‌ڤه‌را قه‌فقاسیا ئاكنجینه، و ل سه‌ر ده‌مێن جودا هێڕشى وه‌لاتێن ئیرانێ و نه‌خاسمه ئازه‌ربایجان و ئه‌رمینستانێ كرینه و ل وان وه‌لاتان تاوانێن مه‌زن دژى خه‌لكێ و باژێڕ و ده‌ڤه‌رێن وان ئه‌نجام داینه. دهێته گۆتن ئالان، هه‌روه‌سا ژى گه‌لیه‌كه ل ده‌ڤه‌را باژێڕێ سه‌رده‌شتا كوردستانا ڕۆژهه‌لات، ڕویبار و ئاڤێن بانێ و مۆكریان بڕێكا وى گه‌لى دڕێژنه زێیێ بچویك، و هه‌روه‌سا ل چیایێ عه‌ره‌فه ژى چیایه‌كێ ب ڤى ناڤى هه‌ى (2: 290). ژێده‌ر هه‌روه‌سا ژى ئاماژه‌ى ب هندێ دده‌ن، بۆ نموونه دیرۆكنڤیسێ بناڤ و ده‌نگێ جوهى (یوسفۆس فلافیۆس)( 37 ـ 101 ز.) ڤه‌دگێڕیتن كه ئالانیان گه‌له‌ك جاران هێڕشى سه‌ر ده‌ڤه‌رێن قه‌فقاسیا دكرن و هه‌تاكو سه‌ر سنوورێن ئیرانیان تالان دكرن، و ل وى سه‌رده‌مى ئه‌رمه‌نیان پترتر ژ گۆرجییان دژاتیا ڕۆمیان دكرن، هینگى ده‌ڤه‌را چیایى، باشورێ ده‌ریایا قه‌زوین ناڤێ وێ كردون یان گردوون بى، و ناڤێ وێ ده‌ڤه‌رێ د ژێده‌رێن سریانى دا (بیت قاردۆ) یه و پاشایێ وێ لبن فه‌رمانا شاهێن (پارتى) یان ئاریایان بى (1: 625)، و هه‌كه‌ر وه‌سا بیتن زمانێ وان، ئۆسیتینى، وه‌كى بسپۆرێن ئه‌نترۆپۆلۆژى دبێژن هه‌ڤشێوه‌ى زمانێن پارسیا كه‌ڤن و ئاڤێستایێ (یان میدى)، كوردى و لۆرى و به‌ختیارى و به‌لووچى و تاجیكى و تاتى (ئانكۆ زمانێ جوهیێن دۆرماندۆرى ده‌ریایا قه‌زوین و خه‌زه‌ر و قه‌فقاسیا) دكه‌ڤیته د چارچۆڤه‌ى زمانێن ئیرانى دا كو ئه‌و ژى د ڕاستایا خۆ دا یێن د گرۆپێ زمانێن هندوئه‌ورۆپى دا (3: 67). ئه‌ڤ كۆرتیا مه ئیناى ل چه‌ند سالێن بۆرى د بنه‌ماله‌كا كوردى، بناڤێ ئالا خوه دبینیت، كو ل دووڤ پێزانینێن ڕهسپیێن ڤێ بنه‌مالێ ل هه‌رێما كوردستانێ، نازناڤێ خوه ژ ئال پاشایێ بابێ مه‌مۆیێ قه‌هره‌مانێ شاهاكارا وێژه‌یا مه‌موزینا خانى وه‌رگرتى، كۆ پشتى تراژێدیایا مرنا مه‌مێ، و ته‌راوبه‌را بینا دوینده‌ها ئال پاشاى، هنده‌ك ژ وان چوونه رۆژهه‌لاتا كوردستانێ و هنده‌ك ژى باشوورى كوردستانێ و جهێن دیتر. ئال پاشا بخۆ به‌رمایكێ ڤێ ده‌وله‌تا مه‌زنه یا مه ل سه‌ر ئاماژه‌پێداى.
ئه‌ڤه ئانكۆ مرۆڤ هه‌ر ژ رۆژا بوونا خوه و هه‌تا نۆكه ل جهه‌كى جێگیر نه‌بوویه و ژ واره‌كى بۆ یێ دیتر هاتیه ڤه‌گۆهاستن. هه‌تاكو دهێته‌گۆتن شارستانیه‌تێن سۆمه‌ڕى و بابلیێن ژ ده‌ڤه‌رێن باكوورى ئیرانا نۆكه هاتینه، به‌لێ خه‌لك وان ب جۆره‌ك دیتر بۆ خوه دهژمێریت. له‌وما پێدڤیه مرۆڤایه‌تى ڤان نموونا و هزارانێن دیتر بكه‌ته وانه و ده‌ست ژ ده‌مارگیریا نه‌ته‌وه‌یى و ئایینى و ره‌گه‌زپه‌رێستى و ئه‌نفال و جینۆسایدا بینت و ل خوه بزڤڕیت و بزانیت هه‌ر جهه‌كێ ڤێ جیهانێ جهێ هه‌ر مرۆڤه‌كى تێدا دبیت ب مه‌رجه‌كى ئه‌و مرۆڤ ئاڤاكه‌ر و ئه‌ڤیندارێ ژیانێ و مرۆڤێن وى جهى بت، نه‌ك دۆگماتى و بنڤه‌بنڤه و ب دووروویێ خۆ بكه‌ته خودانێ هه‌ر تشته‌كى. مرۆڤێن نه‌ته‌وه‌یێن جودا، سه‌ربارى ئایین و كه‌لتوور و فه‌رهه‌نگ و ئایدیۆلۆژیا و هزر و بهایێن جودا، بێگۆمان دڤیا هنده‌ك تشت و بهایێن هه‌ڤپشك و وه‌ك ئێك ژى هه‌بن دا بشێن پێكڤه بقه‌تینن. هندى مرۆڤ د رێزبه‌نیا ڤان بهایا ل جۆداهییا بگه‌ڕهت و وان ده‌ینته پێش دێ خه‌وشا من نه‌خۆش، به‌لێ هه‌كه‌ر بهایێن هه‌ڤپشك و یونیڤێرسال (universal values) و جیهانى ده‌یننه سه‌ردێرێ كار و بزاڤێن خو یێن سیاسى، دێ جیهانه‌كا ئارام و ئاسووده و ئازاد و دوور ژ تیرۆرێ ئێته‌ئاڤاكرن. ئه‌ڤه ئه‌و ئارمانجه یا سه‌ركرده و په‌یامبه‌ر و فه‌یله‌سۆف و زانایێن دلسۆزێن مرۆڤاتیێ، هزاران سالى بۆ گه‌هشتن ب وان كاردكه‌ن. ئه‌ڤرۆكه، مرۆڤایه‌تى ب گشتى و كورد و كوردستانى وه‌ستیاى و ماندى و شه‌كه‌تترن ژ هه‌رده‌م، و ژ هه‌رده‌مه‌كى به‌رى نۆكه پترتر پێدڤى ب ئارامى و ئاسایش و ته‌ناهى و راستگۆیێ و شه‌فافیه‌ت و یه‌كسانى و دادپه‌روه‌رى و دلۆڤانى و ڤیان و دیمۆكراسیه‌ته‌كا دروستن، و هه‌ر مرۆڤ، بچویك و مه‌زن، یان سه‌ركرده و لایه‌ن و وه‌لات ب ره‌فتار و كریار و بڕیارێن خوه، بهه‌ر ناڤه‌كى و درووشمه‌كێ بریقه‌دار، دیمۆكراسى، ئاینى و …هتد، بزاڤێ بكه‌ت ببیته ئاسته‌نگ ل به‌رامبه‌ر ڤان داخوازى و پێدڤیاتیێن سایكۆ ـ سۆسیۆلۆژى و ئابوورى، بیگۆمان زۆرداریه‌ك مه‌زنه و چ جاران ناهێته‌به‌خشین و لێبۆرین. بێهنا مرۆڤایه‌تیێ ژ زۆردار و زۆرداریێ ته‌نگ بوویه. هه‌ر نه‌ته‌وه و وه‌لات و كه‌سه‌ك یێ بیه “عه‌مێ گۆزێ” و ب بسته‌هیڤه بلویلا مرنێ بۆ مرۆڤاتیێ لێدده‌ت. خۆپه‌رێستییا وان مرۆڤێ ئێخستیه د ده‌راڤه‌كێ نه‌خوه‌ش و ته‌نگاڤیێدا. ها ئه‌ڤه هێڕشا ئێدلبێ یا بڕێڤه و هند مه‌زنه دێ پریشكێن وێ بسه‌ر مه دا ده‌رباز بن و كا دێ مالا چه‌ندا و كێ خراب كن. دفن بلندیێ هێدى كار گه‌هانده هندێ مرۆڤى بهایێ خوه نه‌مایه. هه‌ر كه‌س بۆ خۆ رادكێشیت بێى هندێ هزار سباهى بكه‌ن كا دێ چ رووى ده‌ت، و دوهى كا هه‌ر كه‌س و نه‌ته‌وه‌ك كى بى و ش كیڤه هاتیه. زه‌نگه‌كا مه‌ترسیدار و بێهنه‌ك نه‌خۆش ش ڤان هه‌مى شه‌ڕا دهێت. مخابن بۆ كه‌سێ نه‌خه‌مه و هنده‌ك باوه‌ر ناكن دێ چى چێبیت و چه‌ند مرۆڤ ژناڤچن. هێجه‌ت زه‌حفن. ژ هێجه‌تێن ئاینى بگره هه‌تا نه‌ته‌وه‌یى و …هتد. شوونا ده‌ست د هه‌ڤدو ئالاندنێ و هه‌مبێزه‌كا براینى، هه‌ر نه‌ته‌وه‌ك بزاڤێ دكت زوویتر یێ دیتر ژناڤببه‌ت. مرۆڤاتى یا بوویه بێ بهاترین تشت. لڤێ دنیا خرابینێ هنده‌ك هێشتا ل سه‌ر ده‌ه و دۆا خوه‌نه. بزاڤا وى تشتى دكن یێ به‌لكو سباهى ل و بۆ وان تنێ به‌ڵایه‌ك بیت نه تشته‌ك دیتر. ژێده‌ر: 1ـ (بووره‌كه‌یى) صفى زاده، صدیق (1385). تاریخ پنج هزار ساله ایران، ێرون، تهران. 2 – رچائی، عبدالعڤیم ( 1376 ). تاریخ ده‌ه هزار ساله ایران، چاپ اقبال، تهران. 3 – عارف، مجید حمید ( 1984 ). الأپنوغرافیا و الأقالیم الحچاریه، جامعه بغداد. 4 – علی، سعید إسماعیل (1999). التربیه فی حچارات الشرق القدیم، القاهره.
