ئاڕێشەیا دەپێ شەترنجێ و دێندكێن گەنمی
بەرھەڤكرن: ف. جانگیر
پێشگۆتن
ھەمی ژێدەر وەسا دیاردكەن كو یاریا سەترنجانێ (شەترنج) ل ھندستانێ پەیدابوویە، لێ دیرۆكا پەیدابوونێ جھێ دابێشەكا مەزنە. خودانێن وێ ڤەدگەڕینن دەستپێكێن دیرۆكێ، ل كنار 1200 سال ب.ز، و ئەكادمێ ڤەدگەڕینن كنار سەدسالیا پینج-شەش زایینی.
چاوا بت، سەترنجانێ ژ پەیڤا سانسكریتی چەتۆڕەنگە chaturanga ھاتیە، ب واتەیا چار لنگ، لەپ، ئەندام. چەتۆر: چار و ئەنگە: لنگ، ئەندام. وەكی چیڕۆك دبێژن؛ ئەڤە ڤەدگەڕتە چار تیپێن لەشكەرێ جەنگاوەر ل ھندستانا دێرین، كو ژ ئەڤان پێك دھات: پەیادە، سوار، فیل و ئەرەبانە.
وەختێ ئەڤ یاریە گەھشتیە ئیرانێ، ساسانیان گۆتیێ؛ چەتڕەنگ و وەختێ ئەرەبان ئیران ڤەگرتی، یاری ژی دەربازی زمانێ ئەرەبی بوو و گۆتنێ؛ (شگرنج). د كوردی دا ھەم ئەڤ فۆرمە ب ئاوایێ شەترنج مایە ھەم سەترنجانێ بۆ یاریێ ھەبوو. نەدوورە كەڤنترین تۆماركرنا پەیڤێ د كوردی دا، ڤەگەڕتە مەموزینا خانی.
چیڕۆك
دبێژن: و ب گەلەك تایان دبێژن، كو شاھەكێ جەنگاوەر ل ھندستانێ ھەبوو، گەلەك حەز ژ جەنگێ و پلانێن وێ دكر. ناڤێ وی ھند گرنگ نینە، چونكی ب سێ چار ناڤان ھاتیە ناسین. سیسە Sissa ئان سەسسە كەسەكێ ژار بوو، لێ ژیر و شەھرەزا بوو، یاریا چەتڕەنگە چێكر و وەختێ خەلكی دیاری بۆ شاھی برین، ئەوی ژی یاری بۆ بر.
وا دیارە كەیفا شاھی پێ ھاتیە، لەو شاھی گۆتیە سیسەی؛ چی بەرانبەری ئەڤێ دیاریا جوان بدەمە تە؟ ئەوی ژی گۆتە شاھی: شاھ خوەش بت، ئەم برسینە، ھەكەر تو ھندی مالكێن دەپێ چەتۆڕەنگەیێ 1 تاكو 64 ب دوبارەكرنێ، دێندكێن گەنمی ئان برنجی بدەیە من، دێ سپاسدار بم. ئانكو مالك 1 دێندكەك و 2 دو دێندك و 3 چار دێندك و 4 ھەشت دێندك و 5 شازدە دێندك.. و ھۆسا تاكو دگەھیە 64ێ.
ب ئەڤێ داخوازیێ، شاھی ھزركر سیسە خشیمە، گۆتێ: بۆ خوە داخوازەكا باشتر بكە، ئەڤە تشتەكێ كێمە.
سیسەی گۆتێ: ئەزبەنی، ژ ئەڤێ دیاریێ بۆ من باشتر نینە. زاڕۆ برسینە، بۆ وان دان ژ ھەرتشتی چێترە.
شاھی گازی كرە ئەنبارڤانێ دەولەتێ و گۆتێ: داخوازا سیسەی بجھبینە.
ڕۆژا دی، ئەنبارڤان ھاتە نك شاھی و گۆتێ: ئەزبەنی، ھەمی گەنمێ وەلاتی بدەمە سیسەی، مە ناگەھینتە نیڤا دەپێ چەتۆڕەنگەیێ. شاھ سەرسام بوو و پرسی: ئەو چاوا؟ وەختێ ئەنبارڤانی بۆ شرۆڤەكری. شاھی زانی سیسە چەند ژیرە و داخوازا وی چەند خاپینۆكە.
ژ ھینگێ تاكو ئیرۆ، ئاڕێشەیا دێندكێن گەنمی ئان برنجی و دەپێ شەترنجێ سەرنجا ھەركەسی ڕادكێشت و ڕاستیەكا مرۆڤ ئەولی باوەر نەكەت، نیشا مە ددەت. لەو، ھزر نەكە، تشتێن سادە و بچووك، سادە و بچووكن تاكو تو ڤەڕێژ و دەرەنجامان نەبینی.
