ئایین د مێنتالیته‌یا مرۆڤى و زانایێن سایكۆلۆژى دا (سایكۆلۆژیایا ئایینى)
د. نه‌سره‌دین ئیبراهیم گۆلى*
زانایێ ب ناڤوده‌نگێ ده‌روونناسیێ و ب ڕه‌گه‌ز جوهیێ ئه‌لمانیا، فرانكل، د بیاڤێ گرنگییا ئایینى ل نك مرۆڤى دبێژیت:” پێدڤیاتى ب بهایێن ئایینى ئه‌له‌مێنته‌كێ ڤه‌شارتییه د ناخ و ده‌روونێ مرۆڤان دا”. به‌لێ پا جیاوازییا وان تنێ یا د ” چاوانییا تێگه‌هشتنا وان ژ وێ و خۆدایێ خۆ” وه‌كى جه‌نابێ سه‌رۆك بارزانى دفه‌رمۆت، له‌وما چه‌ند نه‌یا به‌رئاقله كه‌س و لایه‌نه‌ك منه‌ته‌كێ ل مرۆڤان بكه‌ن كه‌ئه‌وێن ئیناینه د ئایینه‌كى دا، هند ژى نه‌یا ڕه‌وایه خۆرتى ل وان بهێته كرن بۆ وێ ئێكێ چونكى دێ كاره‌سات و جینۆسایدێن وه‌كى ئه‌رمینیا و هۆلاكۆست و كوردستان ژێ په‌یدا بیت. و ” مرۆڤ ئازادن چاوا د ئایین و خودایێ خوه دگه‌هن و وى دپه‌رێستن”. دیاره ئه‌ڤ جۆره فه‌رمایشت و گۆتنه نه هه‌وانته‌نه. ئه‌و هزره ئه‌زموونا سه‌ركرده‌یه‌كێ خۆدان سه‌ربۆره‌كا ئایینى و سیاسى و جڤاكییه، و یا زانایه‌كێ هه‌ڤچه‌رخه ژ ژیانێ ل ڤێ جیهانێ. ڤیكتۆر فرانكل (Victor Frankl, 1905-1997) ته‌كه‌زێ لسه‌ر هندێ دكه‌ت كه ئاراسته‌یا مرۆڤى بۆ ڤه‌دیتنا ڕامانێ بۆ ژیانێ و ئارمانجێن داهاتوویێن ژیانێ كه وى لبه‌ره بده‌ستخۆڤه بهینیت، وى هند ب شیان دكه‌ت كه دێ پێ كرێتن خوه لبه‌ر نه‌خۆشترین و گرانترین جۆرێن ئه‌زموونێن ژیانێ و ڕه‌نج و ئێش و ئازاره‌كێ بگریت، ئه‌ڤ هزر و بنه‌مایێ به‌رهه‌مێ ئه‌زموونا وى ب خوه یه كه ل ده‌مێ كێشانا گه‌له‌ك گڤاشتنێن سایكۆلۆژى و جه‌سته‌یى ل زیندانێن ئه‌لمانیا نازى و سه‌رده‌مێ هۆلاكۆستا ڕه‌ش و جینۆسایدا جۆهییان، شیاى پشتى كۆ خه‌لك كۆم كۆم د سۆپه و ته‌نویرێن مرۆڤ سۆتاندنێ دا دمرن، ب ساخى قۆرتال ببیت. شێوازێ وى یێ بناڤ و ده‌نگ بۆ چاره‌سه‌رییا سایكۆلۆژى بناڤێ “گه‌ڕهان لدویڤ واتایا ژیانێ” دهێته‌نیاسین، ئه‌ركێ ڕینماییكرنا مرۆڤان بۆ ژیان و به‌رده‌وامیدانه ب ژیانێ و بڕێكا ده‌یناندنا و هزركرن و ئارمانجان بۆ خوه و ل نك خوه بۆ داهاتووى، ب ئه‌ركێ خۆ دزانیت. وى باوه‌ریى ب ڤێ چه‌ندێ هه‌بى نه‌ساخیێن ده‌روونیێن مرۆڤان به‌رهه‌مێ نه‌بوونا هیچ جۆره ئارمانجه‌كێیه د ژیانێ دا، و ئه‌و ئێك ژ وان بناسێن مه‌زن د باوه‌را ئایینى دا دبینیت. دیاره ژى مه‌به‌ستا وى ژ ئایینى باوه‌رییه‌كا مۆكم و په‌یوه‌ندییه‌كا ده‌روونییه دگه‌ل خۆدایه‌كى ڕاستین و كه‌توار. ئه‌ڤه ئه‌و ئێنێرژییه یا وى د ژیانێ دا بهێز دكه‌تن و وزه و پۆتانسیێله‌ك پۆلاین دده‌ته وى بۆ خۆڕاگرى لبه‌ر وان ئێش و ئازارێن مرۆڤى هیچ ده‌ستهه‌لاته‌ك بسه‌ر نه‌هێلانا وان دا نینه. ئه‌گه‌ر ئه‌و بخوه وه‌سا نه‌بایه چ جاران د وان ئۆردیگه‌هێن زۆره‌ملێ و كۆیرهه‌خانه‌یان قۆرتال نه‌دبى و خۆ لبه‌ر وان كۆل و كۆڤانان نه‌دگرت. لێ چ گۆمان تێدا نینه ئه‌و باوه‌رى و په‌یوه‌ه‌ندى ئه‌و یا مرۆڤى ب خوه هه‌بیت نه‌كۆ یا كه‌س و لایه‌ن و بازرگانێن ئایینى ب شێوازێن جۆدا د هزر و مێنتالیته‌یا وى دا بچینن و ل هنده‌ك كاودانان وى بگه‌هیننه ئاسته‌كێ دژوار و ده‌مارگیرانه و دۆگماتى و هشكباوه‌ریێ، دلێ وى ژ مرۆڤان و كه‌سان و ئایین و نه‌ته‌وه و نه‌ژادێ خۆ و یێن خه‌لكا دیتر ڕه‌ش و وان ل به‌ر چاڤێن وى تارى و ته‌حل بكه‌ت یان ژى ببیته ده‌رگه‌هه‌ك ته‌حلتر و هه‌ستا گونه‌هباریێ لنك كه‌سان بگه‌هینیته گۆپیتكێ و ژیان ژى لبه‌ر به‌رزه ببیت. به‌لێ ئانكۆ كاكل و هێڤێن و تۆڤێ ئایینى د ناخ و ده‌روونێ هه‌ر كه‌سه‌كى دا یێ هه‌ى، به‌لێ هه‌كه‌ر ده‌ستكارى و مایتێكرن تێدا هاته‌كرن ئه‌و تۆڤ، دبیت، خرش و خاڤى تێدا په‌یدا ببیت یان ژى ژ ئالیێ گه‌له‌ك لایه‌ن و هه‌لپه‌ره‌ستان بهێته بكارئینان بۆ مه‌به‌ستێن تایبه‌ت و كه‌سۆكى. داعش و هه‌ڤشێوه‌ى وان قۆربانیێن وێ مێنتالیته‌یا چاندنا تۆڤێ ده‌مارگیرییا ئایینى نه و ئه‌و تنێ خوه دبینن و هه‌مى هزر و مرۆڤ و ئایینى د دیتنا وان دا شاشن، ل ده‌مه‌كى كه سه‌رچاڤه‌یێ هه‌مى ئایینان جهه‌كه.
*بسپۆرێ زانستێن پێداگۆگى و په‌روه‌رده‌یى/فاكۆلتییا په‌روه‌رده/ زانینگه‌ها زاخۆ
