ئه‌ده‌بیاتا ناڤه‌ند و یا په‌ڕاوێزكری هۆزان ل شوینا نڤێسینا په‌ڕاوێزان
ئیسماعیل بادی
ئه‌ده‌بیاتا په‌ڕاوێزكری، ئه‌و هونه‌رێ نڤیسینا تێبینی و ئاڤڕی و ئاماژه‌یێن لاوه‌كی یه ل سه‌ر په‌ڕاوێزێن به‌رپه‌ڕان ل تێكستا بنه‌ڕه‌ت، دبیت ئه‌ڤ شێوازه زێده‌كرنا پێزانینێن زێده‌تر بیت یان شرۆڤه‌كرنا په‌یڤا و هه‌ڤۆك و ده‌سته‌واژه و هزران بخۆڤه بگریت یێن ئه‌و تێكست ژێ پێكدهێت.
ئه‌ده‌بێ په‌ڕاوێزكری، ل گه‌له‌ك بیاڤان دهێته بكارئینان، نه‌مازه ل ئه‌ده‌بیات و فه‌لسه‌فه و زانستێن جڤاكی و دیرۆكی و دینی.
ئه‌ده‌بیاتا په‌ڕاوێزكری، دهێته هژمارتن رێیه‌كا كارتێكه‌ر بۆ شرۆڤه‌كرنا هزر و هویركارییێن، كو دهێنه پشتگوهڤه هاڤێتن ل تێكستێ بنه‌ڕه‌ت، هه‌روه‌سا ده‌لیڤه‌یه‌كێ دده‌ته خوانده‌ڤانی بۆ لێنێڕینێ ل هزر و بابه‌تێن تێكست ل سه‌ر دڕاوه‌ستیت.
ژ نموونه‌یێن ب ناڤوده‌نگ ژ ئه‌ده‌بیاتا په‌ڕاوێزكری، وه‌شانا دووماهیێ ژ (فه‌رهه‌نگا فه‌لسه‌فی) یا فه‌یله‌سۆفێ فره‌نسی (جان بییر فورت)ی، ئه‌وا كۆمه‌كا تێبینیا ل به‌رپه‌ڕێن لاوه‌كی ل سه‌ر نڤیسین، كو هزرێن تێكستا سه‌ره‌كی دده‌ته ئاشكراكرن.
هۆزان ل شوینا نڤێسینا په‌ڕاوێزان
د شیاندایه ل شوینا نڤیسینا په‌ڕاوێزان، هۆزان ل تێكستێن ئه‌ده‌بی و شعریدا بهێته نڤیسین، دبێژنه ڤێ هۆزانا لاوه‌كی یان یا په‌ڕاوێزكری. هۆزانا لاوه‌كی ل لایه‌كێ هۆزانه‌كا كورت یان ل دووماهییا وێ دهێته نڤیسین، كو گرێدایی هزرا سه‌ره‌كی یا بابه‌تێ هۆزانێ یه یان ژی ده‌ربڕینێ ژ هزره‌كا گرێدایی تێكستا سه‌ره‌كی دكه‌ت یان شرۆڤه‌كرنه‌ك و زێده‌كرنه‌كێ ل سه‌ر تێكستی دكه‌ت.
ئه‌ڤ هۆزانا لاوه‌كی هه‌تا د كورته‌چیڕۆك و ڕۆمانا دا ژی دهێته بكارئینان، كو نڤێسه‌ر دشێت هۆزانێن كورت ل سه‌ر زێده‌كه‌ت سه‌خمه‌راتی چێژ و روهنكرنا تێكستا سه‌ره‌كی. نموونه ژ هۆزانا لاوه‌كی د ئه‌ده‌بێ ئه‌مریكی دا، ئه‌و هۆزانێن ب ناڤوده‌نگ یێن (ئیدگار ئاڵان پۆ)ی ل سه‌ر په‌ڕاوێزێن هۆزانێن خۆ نڤێسین.
ژ ب ناڤوده‌نگترین هۆزانڤانێن په‌ڕاوێزێ دنڤیسن
گه‌له‌ك هۆزانڤانێن هه‌ین كو هۆزانا په‌ڕاوێز دنڤیسن، كو هۆزانا لاوه‌كی یان ل په‌ڕاوێزا د هنده‌ك كارێن خۆ یێن هۆزانێدا ئه‌وێن به‌ربه‌لاڤ دنڤیسن.
– ئیدگار ئاڵان پۆ؛ هۆزانڤان و چیڕۆكنڤیسه‌كێ ب ناڤوده‌نگێ ئه‌مریكی یه ل سه‌ر ئاستێ جیهانێ، هۆزانا په‌ڕاوێز د گه‌له‌ك به‌رهه‌مێن خۆ دا بكارئینایه وه‌كو (ئه‌نابیل) و (رافائیل)ێ.
– تی. ئێس. ئیلیۆت؛ هۆزانڤانه‌كێ ب ناڤوده‌نگێ ئه‌مریكی یێ هۆزانا نوی یه، هۆزانا لاوه‌كی د هنده‌ك به‌رهه‌مێن خۆ دا بكارئینایه؛ نه‌مازه د هۆزانا ناڤدار (وێرانه‌خاك) و (فریشته گه‌له‌كن) دا.
– دیلان تۆماس؛ هۆزانڤان و نڤیسه‌ر و رۆژنامه‌ڤان و بێژه‌ر و دراما نڤیسێ رادیۆ و تێله‌فزیۆنی بوو، ل باژێرێ ویڵز ژ دایك بوویه، هۆزانا لاوه‌كی د ئه‌ده‌بیاتێن خۆ دا بكارئینایه وه‌كو (ل بن مێزا كه‌سك) و (بیره‌وه‌ریێن كه‌سایه‌تی) دا.
– جۆن دانیز؛ هۆزانڤانه‌كێ بریتانی یه، ل سكۆتله‌ندا ژ دایك بوویه، هۆزانا لاوه‌كی د هنده‌ك كارێن خۆ یێن ئه‌ده‌بیدا وه‌كی (هۆزان ل سه‌ر په‌ڕاوێزێ) و (كه‌ڤالێ بریندار) بكارئینایه.
– ویلیام كارلۆس ولیامز؛ هۆزانڤان و نڤیسه‌ره‌كی بریتانی یه، د به‌رهه‌مێن خۆ دا هۆزانا په‌ڕاوێزكری بكارئینایه، وه‌كی (هۆزان ل سه‌ر په‌ڕاوێزان) و (عه‌ردێ ژڤانا) و گه‌له‌كێن دیتر.
ل ئه‌ده‌بیاتا كوردیدا ژی، هۆزانڤانێن خودان شیان مه هه‌نه و گه‌له‌ك ژ وان ئه‌ڤهونه‌رێ نڤیسینا هۆزانێ بكارئینایه، هه‌كه ژ نیزیك ڤه سه‌حكه‌ینێ ل باژێڕێ مه، دهۆكێ، هۆزانڤانێ چه‌له‌نگ و خودان شییان (د. عارف حیتۆ)ی وه‌ربگرین، دێ بیته باشترین نموونه بۆ بابه‌تێ مه كود ێ د ڤه‌كولینه‌كا دیتردا ب درێژی شرۆڤه‌یه‌كێ ده‌ینه هۆزانێن وی.
