ئه‌رێ كاره‌ساتا شنگالێ تنێ چیرۆكه؟
عادل حه‌سه‌ن ره‌شید مزیرى*
دیمه‌نێن نه‌مرۆڤایه‌تى و كریارێن قڕكرنا هزاران ژ خه‌لكێ سڤیل یێ ناوچا شنگال، پشتى شه‌ش سالان ژ هێرشكرنا ده‌وله‌تا ئیسلامى یا ئاشۆپى ب سه‌رپه‌رشتیا رێكخراوا داعش isis و سه‌ده‌هان چه‌كدارێن ڤێ رێكخراوێ ژ ره‌گه‌زنامێن وه‌لاتێن عه‌ره‌بى و بیانى بوون، ئه‌ندامێن ڤێ رێكخراوێ ژ سنوورێ وه‌لاتێ سووریا و باژێرێ مووسل قه‌ستا شنگالێ كر و هێرشكرن، و شنگالێ دكه‌نه گۆره‌پانه‌كا سه‌ربازى ب پلانه‌كا دارشتى ژ روویێ سیاسى و له‌شكرى، به‌لێ نه بتنێ ب مه‌به‌ستا كوشتنا خه‌لكێ سڤیل، به‌لكو ب مه‌به‌ستا جینۆسایدكرنا كۆمه‌لگه‌ها ئێزدییان ژ تلعزێر، تل قصب،خانه‌سۆر، سیپا شێخ خدر، كۆچۆ، چه‌ندین جه و گوند و مزارێن ئێزدییان بووینه تراجیدیا مێژوویا هه‌ڤچه‌رخ. تایتلێن میدیایا ناڤخوه‌یى و هه‌رێمى و جیهانى ئه‌ڤ روودانه شه‌رمزاركریه، لێ پشتى كۆمكوژیێن ب كۆمب بۆ هزاران ژ گه‌نج و لاو و زارۆیێن ئێزدییان ژ ته‌مه‌نێ 12،13 تا 80 سال هاتنه گوله‌برانكرن، ل گۆر گۆرێن كۆم ب كۆم هاتنه بنئاخكرن، ئه‌ڤ دیمه‌نه و كریارێن نه‌مرۆڤایه‌تى به‌شه‌ك بوو ژ ژێكجوداكرنا ئافره‌تان و كچێن سنێله و بكارئینانا توندترین كریارێن نه مرۆڤایه‌تى د مێژوویێ دا ژلایێ ئه‌ندامێن رێكخراوا ژناڤبرى ڤه وه‌ك پلان. و هزاران تاوانێن ده‌ست درێژیێ هاتنه‌كرن ل گه‌ل ژن و كچێن ئێزدیان، و ڤه‌گوهاستنا وان بۆ باژێرێن تله‌عفر و مووسل ل عیراقێ و چه‌ندین باژێرن سووریێ، ب مه‌به‌ستا كرین و فرۆتنا وان. بۆچى زارۆیێن جیهانێ ل ته‌باخا 2014 دگه‌ل خێزانێن خوه د ناڤ دیمه‌نێن جوان و مه‌له‌ڤانگه‌هان و باخچه و پاركان بوون، لێ زارۆیێن ئێزدییان ل بازارێن كرین و فرۆتنێ قوربانى بوون. پشتى هه‌ر روودانه‌كا هاتیه ئه‌نجامدان د ناڤ میژوویێ د،ا هزاران سڤیل بووینه قوربانى، بۆ نموونه جینۆسایدا ئه‌رمینیا هولوكوست ئه‌نفال دارفۆر، رواندا. له‌ورا ژ لایێ قانوونى ڤه ل مێژوویا سه‌رده‌م په‌یمان و بریار ب شێوه‌یه‌كێ فه‌رمى هاتینه دروستكرن ل سه‌ر ئاستێ جیهانى بۆ قه‌ده‌غه‌كرنا كریارێن جینۆسایدێ و تاوانێن دژى مرۆڤایه‌تى و هه ر ژ سالێن چلان دا هه‌تا ئه‌ڤرۆ، بریار هاتنه‌دان، بۆ نموونه ژ ئارتیكلێ دووێ ژ په‌یمانا نیڤده‌وله‌تى بۆ نه‌هێلان و قه‌ده‌غه‌كرن و سزادانا تاوانێن جینۆسایدێ و تاوانبارێن كریارا قركرنا ره‌گه‌زێ مرۆڤایه‌تى ب شیوه‌یه‌كى (عن قصد) كو قركرنا ره‌گه‌زى مرۆڤایه‌تى وه‌ك (genocide) هاتیه وه‌سفكرن و نیاسین ئه‌و كریاره ئه‌وا دهێته ئه‌نجامدان ب مه‌به‌ستا ژناڤبرنا كۆمى، یان پشكه‌كى ل سه‌ر گرۆپه‌كێ مرۆڤایه‌تى، ئانكو ئه‌و ره‌گه‌ز ل سه‌ر بنیاتێ نه‌ژاد و ئاین و نه‌ته‌وه‌ى ئه‌ڤ پێناسه هاتیه تۆماركرن ب وه‌سفه‌كا قانوونى ل گۆر په‌یمانا رێكه‌فتناما قه‌ده‌غه‌كرنا جینۆسایدێ و سزادانا وێ ئه‌ڤ ریكه‌فتنامه هاته دروست كرن 1948.
ماددا ئێكێ ـ ژ ڤێ رێكه‌فتنامێ ژلایێ لایه‌نێن پێكهاتى بۆ نه‌هێلانا تاوانێن جینۆسایدێ ل ده‌مێ ئاشتیێ یان شه‌ڕى، به‌لكو ئه‌و تاوان ل گۆر قانوونا نێڤده‌وله‌تى دهێته ئیدانه‌كرن و دووڤچوونا قانوونى دژى تاوانبارێن ڤان تاوانان.
ماددا دووێ ـ ژ ڤێ رێكه‌فتنامێ جینۆساید وێ رامانێ دده‌تن بۆ كریارێن دهێنه ئه‌نجامدان بۆ ژناڤبرنا گشتى یان به‌شه‌كى ل سه‌ر گرۆپه‌كێ ئاینى و نه‌ژاد و نه‌ته‌وه‌یى و به‌رگێن ڤى ماددێ:
أ. كوشتنا ئه‌ندامێن ڤى گرۆپێ.
ب. هێرشكرنا توندره‌وى دژى كه‌سانێن ڤى گرۆپێ فیزیكى و ده‌روونى.
ج. نه‌چاركرنا باردۆخه‌كێ نه‌خۆش بۆ ڤى گرۆپێ، یان به‌شه‌كى ژى بۆ مه‌به‌ستا نه‌هێلانا وى.
د. سه‌پاندنا باردۆخێ رێگرى ژدایكبوونێ (زاروێ) بكه‌ت د ناڤ گرۆپه‌كى.
ه.ڤه‌گوهاستنا زورى یا زارۆیان ژ گرۆپه‌كى بۆ ئیكێ دیتر.
ماددا سیێ: خالا هه‌ره گرنگ ژ ڤێ رێكه‌فتنامێ هاتیه واژووكرن كو ئه‌ڤ كریارێن ل خوارێ سزا ل سه‌ر دهێته چه‌سپاندن وه‌ك جینۆساید ـ مه‌به‌ستا ئه‌نجامدانا جینۆسایدێ ـ هاندانا زیندى و ئاشكه‌را مه‌ره‌ما ئه‌نجامدانا جینۆسایدێ ـ هه‌ولدان بۆ ئه‌نجامدانا جینۆسایدێ ـ پشكداركرن د كریارا جینۆسایدێ دا). له‌ورا نه‌بتنێ ئه‌نجامدانا كریارێن جینۆسایدێ دبیته تاوان، هه‌ر ئێك ژ وان كریارێن مه‌ئاماژه پێدایى دێ ئه‌نجامده‌رێ وێ وه‌ك تاوانبار هێته نیاسین و دێ هێته سزادان، هه‌روه‌سا ئه‌ڤ رێكه‌فتناما و چه‌ندین رێكه‌فتنامێن هاتینه واژوكرن د مێژوویێ دا سه‌باره‌ت بابه‌تێ جینۆسایدێ، هه‌روه‌سا دووماهیك رێكه‌فتناما دژى كریارێن جینۆسایدێ ئه‌وا ل سالا 1998 هاتیه واژوكرن ب ناڤێ ICC سیسته‌مێ رۆما یێ سه‌ره‌كى بۆ دادگه‌ها جینائى یا نیڤده‌وله‌تى، دیار دكه‌ت چه‌ندین گه‌لێن جیهانێ و كه‌لچه‌رێن هه‌ڤپشك هه‌نه، هه‌روه‌سا دیاردكه‌ت كو هزاران زارۆ و ئافره‌ت و زه‌لام بووینه قوربانى بۆ مه‌زنترین كاره‌ساتێن جینۆسایدێ و ئه‌ڤ تاوانێن كو مێشكێ مرۆڤایه‌تى هه‌ژاندن. له‌ورا ل ئارتیكلێ پێنجێ ژ رێكه‌فتناما ICC 1998 ته‌كه‌س دكه‌ت كو تایبه‌تمه‌ندیا دادگه‌هێ دووڤچوونا تاوانێن مه‌ترسیدار وه‌ك تاوانا جینۆسایدێ و تاوانێن دژى مرۆڤایه‌تى و تاوانێن دژى شه‌ڕى، چونكى مه‌به‌ستا ڤێ رێككه‌فتنامێ ئه‌و بوو چێكرنا دادگه‌هه‌كا نیڤده‌وله‌تى یا جینائى، له‌ورا پشتى شه‌ش سالان ژَ كاره‌ساتا شنگالێ ئه‌گه‌ر ئه‌م ڤان دیمه‌نان ئه‌وێن هاتینه تۆماركرن دژى خه‌لكێ شنگال ل چارچووڤێ قانوونا نێڤده‌ولى دا پێدڤیه دادگه‌هه‌كا نشتیمانى یان نێڤده‌وله‌تى بهێته دامه‌زراندن. و بۆ پێزانین چه‌كدارێن رێكخراوا isis نوونه‌رێن هیچ وه‌لات و حوكمه‌تان نه‌بووینه دا ئه‌و حوكمه‌ته و وه‌لاته بهێنه سزادان، لێ وه‌ك تاوانبار دهێنه هژمارتن و پێدڤیه ژ دادپه‌روه‌ریێ قورتال نه‌بوون ئه‌ڤ رێكخراوه گه‌له‌كا مه‌ترسیدار بوو ل سه‌ر ئاستێ جیهانێ، لێ ئه‌ڤ رێكخراوه ژلایى َ هێزێن پێشمه‌رگه و هێزێن هاڤپه‌یمانان ڤه هاتنه شكاندن، هه‌روه‌سا وه‌ك مێژوو هێزێن پێشمه‌رگێن قه‌هره‌مان چه‌ندین داستانێن سه‌ركه‌فتیانه تۆماركرینه بۆ رزگاركرنا شنگال دژى چه‌كدارێن ڤێ رێكخراوێ. هه‌روه‌سا یا پێدڤیه ل سه‌ر حوكمه‌تا عیراقێ دادگه‌هه‌كا نشتیمانى درست بكه‌ت و قه‌ره‌بۆیا خه‌لكێ شنگالێ بكه‌ت، هه‌روه‌سا یا پێدڤیه شنگال بهێته ئاڤاكرن و ئه‌و خه‌لكێ ئاوه‌ره‌بوویێ بزڤریته وارێ خوه. له‌ورا 3/8/2014 بوویه خاله‌كا ره‌ش د مێژویا هه‌ڤچه‌رخ دا هه‌مبه‌ر ملله‌تێ كوردێن ئێزدى كو گونه‌ها وان ب تنێ ئه‌و بوو كو ئاینێ وان ئیزدیاتى بوویه. تاوانبارا ناڤێ ئاینه‌كێ دى تاوانا خوه ئه‌نجام دایه، لێ هه‌مى ئاینێن ئه‌سمانى ئاماژه بڤان كریارێن توندره‌وى نه‌كریه و چ جاران هزرێن توندره‌وى و تاوانبارێن جینۆسایدێ و كریارێن دژى مرۆڤایه‌تى نابنه نوونه‌رێن هیچ ئاینه‌كێ ئاسمانى. ئه‌رێ پێنج هزار قوربانى و گۆرێن كۆم ب كۆم و برنا هزاران كچێن كوردێن ئێزدى و فرۆتنا وان ل بازارێن مووسل و ره‌قه و جوداكرنا زارۆیان ژ دایك و بابان و وێرانكرنا كومه‌لگه‌هه‌كا خودان مێژوو و كه‌لچه‌ر و زمان و دیرۆك دێ رۆژه‌كێ هێته لقه‌له‌مدان ب شێوه‌یه‌كێ قانوونى ژلایێ دادگه‌ها جینائى یا نیڤده‌وله‌تى و ل گۆر هه‌مى رێكه‌فتنامێن هاتینه واژوكرن بۆ نه‌هێالانا كریارا جینۆسایدێ و تاوانێن دژى مرۆڤایه‌تى؟! یان وه‌ك جینۆسایدا هه‌شت هزار كوردێن سڤیل یێن بارزانى و چار هزار قوربانى ژ كیمیابارانكرنا هه‌له‌بچه و 182 هزار كه‌س یێن سڤیل ژ ملله‌تێ كورد ل ئه‌نفالا توندره‌و 1988 تنێ دێ بیته مێژوو و چیرۆك؟!
*تایبه‌تمه‌ندێ وه‌رگێرانا كه‌یسێن جینوسایدێ ل زانكویا ره‌وان فره‌نسا
