ئه‌رێ ژ ئه‌فلاتوونی تا سێر فلیپ سیدنی دگه‌ل قۆچانی هه‌ڤڕانه؟
مه‌هدی حه‌سه‌ن ئاسیهی
( ٢ – ٦ )
د گۆتارا به‌ری ڤێ دا مه ب كورتی به‌حسێ دیتنا ئه‌فلاتوونی سه‌باره‌ت شعرێ كر، هه‌ر وه‌سا مه به‌حسێ ئه‌و هوكارێن بووینه ئه‌گه‌رێ ره‌دكرنا شعرێ ژ ئالیێ ئه‌فلاتوونی ڤه، ئه‌و خالێن ئه‌فلاتوون ل سه‌ر ڕاوه‌ستیایی سه‌باره‌ت ره‌دكرنا شعرێ كر. د ئه‌ڤێ گۆتارێ دا، ب كورتی دێ ل سه‌ر بۆچوونا ئه‌رستۆی ڕاوه‌ستن سه‌باره‌ت شعرێ و چاوانییا دیتن و هزرا وی ده‌رباره‌ی وێ.
ئه‌رستۆ ٣٨٤ – ٣٢٢ ب.ز، ل ده‌مێ به‌حسێ فه‌لسه‌فه‌یێ، ستاتیكایێ، لۆژیكی و ڕه‌خنه‌یا ئه‌ده‌بی دئێته‌كرن، ئێكسه‌ر ئه‌رستۆ دئێته سه‌ر هزرا مرۆڤی، ئه‌رستۆی ژی وه‌كو ئه‌فلاتوونی بۆچوونا خوه یا تایبه‌ت ل سه‌ر شعرێ و شاعێران هه‌یه، هنده‌ك گهۆڕینێن به‌رچاڤ د بۆچوونێن وی دا هه‌نه ژ یێن مامۆستایێ وی ئه‌فلاتوونی جودانه. ئه‌رستۆ شعرێ وه‌كو هونه‌ر دبینت و شاعێری وه‌كو هونه‌رمه‌ند، ئێك ژ زانستێن دهێنه درستكرن ژئالیێ درستكه‌ره‌كێ ڤه دهه‌ژمێرت، وه‌كو دارتاشی و ئاسنگه‌ری، هه‌ر وه‌سا دیتنا وی ژی هه‌مان دیتنا ئه‌فلاتوونی یه كو شعر چاڤلێكرنا چاڤلێكرنێ یه به‌لێ؛ چاڤلێكرن ل نك ئه‌رستۆی تێگه‌هه‌كێ دی هه‌یه، نه‌كو بتنێ كۆپیكرنه. ئه‌رستۆ نابینت كو هه‌ر تشتێ ب كێشه و سه‌روا هاته نڤێسین ئانكو شعره، دبت زانایه‌ك ژی كێش و سه‌روایێ بكاربینت به‌لێ ئه‌و نڤێسینا وی ناكه‌ڤته د چارچۆڤه‌یێ شعرێ دا.
ئه‌رستۆ كارێن خوه ل سه‌ر دو جۆران دابه‌ش دكت، یێ ئێكێ ب (esoteric) ناڤ دكت، ئه‌ڤه ژبۆ تایبه‌تمه‌ند و فه‌یله‌سۆفانه، و یێ دوێ (exoteric)ه ئه‌ڤ جۆره ژبۆ خه‌لكی نۆرمال دهاته نڤێسین، دناڤا ڤان هه‌ردوو جۆران دا، سێ جۆرێن دی یێن كاری یان زانستی ژێ به‌رهه‌م دئینان، ئێك؛ زانستێن تیۆری، وه‌كو: ماتماتیك، مێتافیزیك و گه‌ردوونناسی. دو؛ زانستێن پراكتیكی، وه‌كو: پۆلیتیك و ئتیك. سێ؛ یا كو بابه‌تێ مه ل سه‌ر؛ زانستێن به‌رهه‌مهێنه‌ر، یان زانستێن درستكه‌ر، وه‌كو درستكرنا داسه‌كێ یان مشاره‌كێ، دارتاشی و (شعر). ل ڤێرێ ئه‌رستۆ جودا ژ مامۆستایێ خوه ئه‌فلاتوونی شعرێ هونه‌ر دبینت، وه‌كو هه‌می هونه‌رێن دی، و ژبه‌ر كو شعر ل ده‌ڤ وی هونه‌ره، واته شاعێر ژی هونه‌رمه‌نده، ب دیتنا ئه‌رستۆی؛ شعر به‌رهه‌مێ هزر و دیتنا شاعێری یه، ئه‌وه چێكه‌ر و درستكه‌رێ شعرێ.
ئه‌رستۆ ژی وه‌كو ئه‌فلاتوونی دانپێدانێ ب وێ ئێكێ دكت كو شعر چاڤلێكرنا چاڤلێكرنێ یه به‌لێ؛ ئه‌فلاتوون دبێژت چاڤلێكرن وه‌كو كۆپیكرنێ یه، درست وه‌كو وی فۆرمی یان ئایدیا ل جیهانا ڕاست و بۆهایانه، بێی گهۆڕین، هه‌لبه‌ت به‌حسێ چاڤلێكرنا ئێكێ نه‌ك یا دووێ كو شعره. ل نك ئه‌رستۆی چاڤلێكرن وه‌كو كاروكریارێن مرۆڤی یه ( men in action ) هه‌ر وه‌كو به‌حسێ تراجیدیایێ دكت، ئانكو، ده‌ستپێك و ناڤه‌ند و دووماهیك هه‌یه، ب گۆتنه‌ك دی، ئه‌گه‌ر ڕاستی ئه‌و جهێ چاڤ لێ دئێته‌كرن ل نك ئه‌فلاتوونی جهگیر و نه‌گهۆڕبت، ل نك ئه‌رستۆی داینامیكه و به‌رده‌وام د پێشڤه‌چوون و گه‌شه‌كرنێ دایه. واته؛ دیتنا وی بۆ شعرێ چاڤلێكرنه به‌لێ؛ نه چاڤلێكرنا هزر یان ئایدیایا جیهانا نه‌گهۆڕه یا ئه‌فلاتوونی، به‌لكو چاڤلێكرنا كریارێن مرۆڤی یه، ب ئه‌ڤی ڕه‌نگی شعر به‌رده‌وام د گه‌شه‌كرنێ دایه. ب گۆتنه‌ك دی؛ ل نك ئه‌رستۆی شاعێر چاڤ ل وان تشتان دكت یێن ل ده‌مه‌كێ هه‌ین یان نها هه‌ین، یان ئه‌و تشتێ بۆ دئێته یان هاتییه گۆتن، یان ئه‌و تشت د پاشه‌ڕۆژێ دا دێ چاوا بت. ئانكو شاعێر چاڤلێكرنا بۆری و نها و پاشه‌رۆژی دكت.
ب دیتنا ئه‌رستۆی، هه‌بوونا كێش و سه‌روایێ د نڤێسینێ دا نا ئێته وێ واتایێ كو ئه‌و نڤێسین شعره، ئه‌گه‌ر ئه‌و نڤێسین نه بته چاڤلێكرن، ئه‌و چاڤلێكرنا مه ل سه‌ری به‌حسكری. فیزیكزان و فه‌یله‌سۆفێ كه‌ڤن یێ ناڤدار، ئه‌مپیدوكلس، به‌هرا پتری نڤێسینێن خوه ب شێوازێ شعری دنڤێسین به‌لێ؛ ب دیتنا ئه‌رستۆی ئه‌و شێوازێ نڤێسینێ نڤیسه‌ری ناكته شاعێر، دبێژت: ” هومیرۆسی چو تشته‌ك دگه‌ل ئه‌مپیدوكلسی نینه بتنێ كێش و سه‌روا نه‌بن، ئه‌م دشێن بێژنه هومیرۆسی شاعێر، به‌لێ پێدڤییه ئه‌م ئه‌مپیدوكلسی بتنێ وه‌كو فیزیكزان و فه‌یله‌سۆف ب هه‌ژمێرن نه‌ك شاعێر”. ئانكو؛ ل نك ئه‌رستۆی شێوازێ نڤێسینێ وه‌كو شعر، یان هه‌بوونا كێش و سه‌روایێ نا بته ئه‌گه‌ر كو وی كه‌سی ژ شاعێران ب هه‌ژمێرن.
ئانكو؛ ئه‌رستۆ ب دو شێوازان دنڤیست، شێوازه‌ك بۆ خه‌لكه‌كێ نۆرمال، نڤێسینه‌كا ساده و ساكار كو هه‌ر كه‌س تێبگه‌هت، و شێوازێ دووێ ب تنێ ژبۆ تایبه‌تمه‌ند و فه‌یله‌سۆفان، دناڤا ڤان هه‌ردوو شێوازان دا، ئه‌رستۆی نڤێسینێن خوه ل سه‌ر سێ جۆرێن زانستان دابه‌ش دكرن، تیوری، پراكتیكی و به‌رهه‌مهێنه‌ر یان درستكه‌ر، كو شعر ل ده‌ڤ ئه‌رستۆی ژ جۆرێ سیێ یه، ئانكو شعر دئێته درستكرن. ب دیتنا ئه‌رستۆی جودا ژ ئه‌فلاتوونی، شاعێر هونه‌رمه‌نده و شعر ژی هونه‌ره، و شعر به‌رهه‌مێ هزرا شاعێرییه. ئه‌رستۆ وه‌كو ئه‌فلاتوونی دبینت شعر چاڤلێكرنا چاڤلێكرنێ یه به‌لێ؛ ل نك ئه‌رستۆی چاڤلێكرن ئانكو چاڤلێكرنا كارێن مرۆڤی، كو ده‌ستپێك، ناڤه‌ند و دووماهی هه‌بت. ب گۆتنه‌ك دی؛ ئه‌رستۆی باوه‌ری ب هه‌بوونا ڕاستییا نه‌گهۆڕ و جهگیر نینه، به‌لكو ل نك وی ڕاستی داینامیكه و به‌رده‌وام دگه‌شه‌كرنێ دایه، شعر ژی هه‌ر وه‌سا. ل نك ئه‌رستۆی، كێش و سه‌روا نابنه ئه‌گه‌رێ وێ ئێكێ كو نڤێسین شعره، دبت زانایه‌ك میتر و كێش و سه‌روایان بكاربینت به‌لێ نڤێسینا وی نا ئێته هژمار شعر و ناكه‌ڤته د چارچۆڤه‌یێ شعرێ دا. واته؛ ئه‌رستۆ شاعێری دبینت هونه‌رمه‌ند به‌لێ؛ ناگه‌هته پله‌یا خالقی/ئافڕینه‌ری وه‌كو قۆچانی بۆ دچت.
