ئه‌م .. زمان و ناسنامه‌یه!
محسن عه‌بدلره‌حمان
رۆژا 22 تیرمه‌ها 2020 ل كه‌نالێ (الغد) دا، ل دووڤ داخۆیانیا به‌رێز (كادار بیرى) به‌رپڕسێ رێكخراوا (كوردێن بێسنۆر) گۆت: زمانێن جیهانێ د لیسته‌یه‌كا (316) خالى دا ژ لایێ رێكخراوا یۆنسكۆ ڤه هاتینه رێزبه‌ندكرن، تێدا زمانێ كوردى رێزا (80)یێ هه‌مبه‌ر زمانێ تركى كو ل رێزا (274)ێ گرت، ئانكو زمانێ كوردى د سه‌ر زمانێ تركى رایه ب (194) خالان هاتیه.
ل ده‌مێ ئه‌م كورد خۆدانێن ڤى زمانى بین و د هه‌مان ده‌مدا ره‌وشا پرتووكخانه و وه‌رگێرانێ یا شێلوبێل، دیاردبیت كو ئه‌ڤ كارێ دهێته‌كرن بزاڤێن كه‌سینه، دیسا گۆتارێن مه‌لا و نامه‌یێن ماسته‌ر و دكتۆرایێ ب زمانێن بیانى دبینین، ژ لاوازیا كه‌سى و نه‌باوه‌رى ب خوه‌بوونه، هژمارا ئه‌و كه‌سێن كوردیزان و ب به‌هانه‌یێن جودا ب عه‌ره‌بى دنڤیسن، گه‌له‌كن و جاران خودان ناڤ و نازناڤێن قه‌به‌نه، له‌ورا من ب فه‌ر دیت ڤان بۆچوونان ل بیربینم:
“زمانێ ملله‌ته‌كى ره‌زیلنه‌بوویه، ئه‌گه‌ر ئه‌و ملله‌ت ره‌زیل نه‌ببیت، و نه‌داكه‌فتییه هه‌كه ئه‌و به‌ر ب ژناڤچوون و نه‌مانێ نه‌چووبیت، ژ ڤێره داگیركه‌رێ بیانى زمانێ خوه ل سه‌ر ملله‌تێ ژێرده‌ستكرى دسه‌پینیت، دا هه‌ستكرنێ ب مه‌زنیا خوه نیشا وان بده‌ت و وان رابكێشیته لایێ خوه، دا سێ سزایان د ئێك كریار دا ل سه‌ر وان بجهبینیت، یا ئێكێ دا زمانێ وان د زمانێ خوه دا ب ئێكجارى زیندان بكه‌ت، و یا دوویێ رابووریێ وان ب كوشتن و ژبیركرنێ نه‌هێلیت، و یا سیێ به‌ندكرنا پاشه‌رۆژا وان ب زنجیرێن ئه‌و چێدكه‌ت، پاشى ئه‌و ملله‌ت ب خوه بۆ وى دێ بیته دووڤه‌لانك” (مسته‌فا سادق ئه‌لرافعى) ئه‌ڤه گۆتنا نڤیسه‌رێ عه‌ره‌به و ئه‌و ب خوه ڤێ ل هه‌مبه‌ر كوردان بكاردئینن.
فه‌یله‌سۆف و هزرمه‌ندێن رۆژئاڤایى ب رۆلێ گرنگێ زمانى د ژیانا ملله‌تان دا زانى، ئه‌ڤه فه‌یله‌سۆفێ ئه‌لمانى (مارتن هایدگر) دبێژیت: ( زمانێ من مالا منه، ئه‌و وه‌لات و ئاكنجیبوونا منه…) هه‌روه‌سا فه‌یله‌سۆفێ فره‌نسى (باسكال) دبێژیت: (هندیكه زمانێ منه، ئه‌و وه‌لاتێ منه)، ئه‌ڤه بۆچوونێن كه‌سینه، سه‌ربارى كو گۆتنێن فه‌یله‌سۆفانه، لێ دا ئافرییه‌كێ ل بڕیار و هه‌لویستێن فه‌رمى بده‌ین، و چه‌ند نموونه‌یه‌كێن هه‌ڤچه‌رخ ژ وه‌لاتێن جودا ببینین، بۆ نموونه ئه‌ڤه ئه‌كادیمیا فره‌نسى یا زمانى، ده‌ستپێشخه‌ر دبیت ب دانانا زاراڤان بۆ په‌یڤێن نوى دهێنه ناڤ زمانێ فره‌نسى، به‌رى ب كه‌ڤنه سه‌ر زمانێ خه‌لكى و قه‌له‌م بنڤیسن، ئه‌ڤه ده‌قێ بڕیارا (كۆمه‌لا نیشتیمانیا فره‌نسى)ل سالا 1994 یه، (نابیت كۆنگره‌یێن زانستى ب زمانێ ئینگلیزى سه‌ر ئه‌ردێ فره‌نسا بهێنه به‌ستن)، دیسا زنجیره‌ك ب په‌یڤێن ره‌ش كو قه‌ده‌غه‌نه د راگه‌هاندن و ئاگه‌هدارییان دا بهێنه بكارئینان.
پشتى هه‌لبژارتنا (خۆسیه لویس ساباتیرو)ى وه‌كو سه‌رۆكێ حوكمه‌تا ئه‌سپانى، ل رۆژا 14 ئادارا 2004 ئه‌ندامێن په‌رله‌مانى كۆمبوون، نوینه‌رێن هه‌رێما كه‌تالۆنیا هه‌ولدان ب زمانێ خوه باخڤن، لێ ب دژواریا ره‌تكرنا (مانویل مارین) سه‌رۆكێ په‌رله‌مانى نشكڤین، كو نابیت زاراڤه‌ك خومالى بهێته بكارئینان، چنكو ئه‌و دبیته مه‌ترسى ل سه‌ر زمانێ فه‌رمیێ ئه‌سپانى، و ب برگه‌یا سێى یا ده‌ستوورى به‌هانه‌گرت، كو ده‌قێ وێ دبێژیت (زمانێ ئه‌سپانى؛ زمانێ فه‌رمیه و پێدڤیه هه‌موو ملله‌ت بكاربینیت).
به‌لكو خه‌مخۆرى و دلسۆزى و حه‌زژێرنا ملله‌تان بۆ زمانێ خوه گه‌هشیه رادده‌یا ده‌مارگێریێ، ئه‌ڤه هزرمه‌ند (مه‌ولود قاسم نایف بلقاسم) د پرتووكا خوه دا (انیه و اصاله) ئاماژه‌دكه‌ت، كه ده‌ستهه‌لاتا دادوه‌رى ل ئه‌لمانیا بڕیار ب كه‌فتنا خویندكاره‌كا ئه‌لمان ده‌ركر، كو ئه‌وێ داواكاریه‌ك ل سه‌ر لیژنه‌یا ئه‌زموونان بلندكربوو، كو ئه‌و ژبلى بابه‌تێ زمانێ ئه‌لمانى ب هه‌موو بابه‌تێن دواناوه‌ندیێ سه‌ركه‌فتیه، لێ دادگه‌هێ داكۆكى ل سه‌ر په‌سه‌ندكرنا بڕیارا لیژنا ئه‌زموونان ب كه‌فتنا خویندكارێ كر، ب ده‌قێ (باوه‌رنامه‌یا دواناوه‌ندى بۆ كه‌سێ لاواز ب زمانێ ئه‌لمانى نینه).
دیسا ب سه‌ركه‌فتنا شۆره‌شا به‌لشه‌فى هه‌ڤال (لینین) بڕیارا پێدڤییا فێربوونا هه‌موو برپڕسان بۆ زمانێ ملله‌تى ده‌ركر) ئه‌وژى زمانێ رۆسى یه.
ژبه‌ر كارتێكرنا زمان و ره‌وشه‌نبیریا نه‌ته‌وه‌یى د ده‌ركرنا ووزه‌یا نه‌په‌ن (الگاقه الكامنه) ل جه‌م مرۆڤى، له‌ورا سه‌ركرده‌یێ ڤێتنامى (هۆشى منه) ل هه‌مبه‌ر دوژمنان چه‌كێ هه‌ست ب سه‌رفرازى و روومه‌تێ هه‌لگرت و گۆت: (چ سه‌ركه‌فتن ل سه‌ر دوژمنى مه نابیت، بیێ ڤه‌گه‌ڕیانا مه بۆ ره‌وشه‌نبیرییا مه یا نه‌ته‌وه‌یى و زمانێ مه‌یێ دایك ـ ڤێتنامیێ ـ). و گۆته كوڕێن ملله‌تێ خوه: (زه‌لالیا زمانێ خوه وه‌كو زه‌لالییا چاڤێن خوه بپارێزن، خوه ژ بكارئینانا هه‌ر په‌یڤه‌كا بیانى دووربێخن، ل وى جهێ هوون دشێن په‌یڤه‌كا ڤێتنامى بكاربینن).
و بۆچى دووربچین و ئه‌ڤه ئیسرائیل یا ل بن گوهێ مه، نموونه‌یه‌كا هه‌ڤچه‌رخا زنیدی یه، ئه‌وا ده‌وله‌تا خوه ل سه‌ر زمانێ عیبرى ئاڤاكرى، ل ده‌مێ پتریا كۆچبه‌رێن جوهى بۆ فله‌ستینێ زمانێ ئه‌لمانى، رۆسى، پۆلۆنى…دهێلان، دا زمانێ عیبریێ مرى زیندی بكه‌نه‌ڤه، زانایه كو زمانێ عیبرى به‌رى دامه‌زراندنا ده‌وله‌تا ئیسرائیل ژ زمانێن مرى دهاته هژمارتن، لێ جۆهیان زانى بێى زمانێ خوه ئه‌و چ نینن، د سه‌ر كێمى یا هژمارا خوه را ئه‌و شیان عیبریێ بكه‌نه زمانێ فێربوون و زانكۆیێ، و گه‌له‌ك مه‌زاختن ل بوارێ وه‌رگێرانێ كر، ئه‌ڤێ جوهى ب ناسنامه‌یا وان یا نه‌ته‌وه‌یى و دینى ڤه گرێدان.
زمانێ عیبرى تنێ زمانێ دینى بوو، د كنیشتان ڤه لاڤه پێ دهاتنه‌كرن، بۆ جوهیێن ل سه‌ر پترى سه‌د ده‌وله‌تان دبه‌لاڤ، كو هه‌ر كۆمه‌ك ب زمانێ وى ملله‌تى دپه‌یڤى یێ د ناڤدا دژیا، لێ دگه‌ل په‌یدابوونا هزرا دامه‌زراندنا وه‌لاتێ جۆهییان، هزرمه‌ند (ئه‌لیعازر كوڕێ یه‌هۆدا) درووشمێ (چ ملله‌ته‌كى بێ زمان ژیان نابیت). لێ ئه‌لیعازرى نه‌تنێ گۆت، به‌لكو خوه كره نموونه و پیشه‌نگ، سه‌ربارى تڕانه‌پێكرنا خه‌لكى ل سالا 1881ێ ل گه‌ل خێزانا خوه به‌ره ب فله‌ستینێ كۆچكر، و ئێكه‌م مال كو زمانێ عیبرى تێدا سه‌پاندى دامه‌زراند، چل سالێن به‌رده‌وامیێ حه‌تاكو شیایى (كۆمه‌له‌یا یا ئاخفتنكه‌رێن ب عیبرى) دابمه‌زرینیت، دا پاشى مالا وى ببیته كۆربه‌ند و رۆژنامه‌ك ب عیبرى ده‌رئێخست، پشكه‌ك ژێ بۆ زارۆیان ته‌رخانكر، و هه‌موو قاره‌مانێن وى ب ناڤێن عیبرى د ناڤكریبوون. (د. محمود السید، اللغه و الهویه، مجله مجمع اللغه العربیه بدمشق، المجلد(85) ج(3)ص639- 658)
(ابن الجوزی) گۆتیه” زمان ژ مه‌زنترین هێما و نیشانێن سه‌رپشككرنا ملله‌تانه.
هه‌روه‌سا گه‌رۆكێ ئه‌لمانى (كارسن نیبور، 1767) یه گۆتیه: (كوردان ب پاراستنا زمانێ خوه؛ گیانێ خوه‌یێ نه‌ته‌وه‌یى پاراستییه). لێ بۆچى ئه‌ڤرۆ ئه‌ڤ هه‌موو خه‌مسارى و به‌ره‌للاییه، كى به‌رپڕسیاره؟ (أ.د. عبدالفتاح علی البوتانی، بدایات الشعور القومی الكوردی فی التاریخ الحدیپ، الاكادیمیه الكوردیه، اربیل،2019، ص17)
و ل دۆر چاره‌سه‌ریێ (تاكه رێكا سه‌لـماندنا ناسنامه‌یا مه یا تاك و كۆم ب ڤه‌گه‌ڕاندنا رابووریه). ئه‌رێ ئه‌م چه‌ند هزر د رابوورى دا دكه‌ین، په‌ندا كوردى دبێژیت: گۆتنه پیرێ ته ئاقل یان سه‌ربۆر. پیرێ به‌رسڤدا: ئه‌گه‌ر سه‌ربۆر ب سه‌رێ پیرێ هاتن، دێ ئاقلى ژێ گریت! ئه‌رێ مه كوردان ئاقل ژ سه‌ربۆران گرتیه!؟ (هزرمه‌ندێ فره‌نسیێ نه‌ژاد بۆلگارى ـ تزفیتان تورودوف، كوردستان و الحدود…ص29 -30)
و ل دووماهیێ ئه‌ڤه گۆتنا فه‌یله‌سۆفێ فره‌نسى گۆستاڤ لیبۆن (1841 ـ 1931): ئه‌گه‌ر ملله‌ته‌ك ژێرده‌ستبوو كلیلا زیندانا وێ د ده‌ست وێ دایه، هندى زمانێ خوه بپارێزیت.
ئه‌رێ ئه‌م د ئاماده‌ینه ده‌رگه‌هێ زیندانا خوه ڤه‌كه‌ین!؟
