ئه‌م و زمان!
• ل دووڤ ئامارا مالپه‌رێ (لڤین) ل 13/1/2020ێ به‌لاڤكرى، و تێدا هاتى كو زمانێ كوردى ل رێزبه‌ندیا نه‌هێ یا زمانێن جیهانى هاتیه، ئه‌و ژى تنێ زاراڤێ كرمانجیا باكۆرێ، ئانكو بێى كرمانجیا ناڤه‌راست (سۆرانى) هه‌ورامى، فه‌یلى، لۆرى وه‌رگرتیه و ل پێشییا زمانى َئه‌ره‌بى، فارسى و تركیێ دهێت.
• محسن عه‌بدوالره‌حمان
• بۆچوونه‌كا سه‌یر و سه‌مه‌ره ئه‌و سه‌ره‌درى و هه‌لویستێ هنده‌ك كوردان و ب تایبه‌ت سیاسى و ئۆلداران، ئه‌و ژى ده‌مێ به‌حسى زمانى دهێته‌كرن، بێى زانین و ئاگه‌هى دبێژین كوردى زمانێ په‌یڤینێ یه نه‌یێ خواندن و پێنڤیسینێ یه، ژبیرا خوه دبه‌ن كو زمان به‌خشیه‌یا خودایه بۆ مرۆڤى و هه‌ر خه‌مساریه‌ك تێدا كێمكرن ژ بوهایێ وى خودایه، دیسا ل ده‌ردۆرێن خوه نازڤڕن و ژ خوه ناپرسن، ئه‌رێ بۆچى داگێركه‌رێن كوردستانێ داگێڕانێ بۆ هه‌ڤڕك و دوژمنێن خوه دكه‌ن، ژ نانێ زارۆیێن خوه ڤه‌دگرن و ژبۆ نه‌هێلانا زمانێ كوردى دمه‌زێخن، ئه‌ڤ هه‌ڤڕكیا مرۆڤان ل سه‌ر زمانى بۆچیه!؟
• هه‌رده‌م هه‌ڤڕكى و شه‌رێ زمانان د ناڤ ملله‌تان دا هه‌بوو، لێ د چه‌رخێ نوى دا ئه‌ڤ شه‌ره گه‌هشتیه كۆپیتكێ، نها كه‌لینه‌كا زمانى ل سه‌رانسه‌رى جیهانێ هه‌یه، تاكو ل ئه‌مریكا ده‌نگ بلندبوونه و داخوازا ئینگلیزیێ ده‌كه‌ن، ل هه‌مبه‌ر هنده‌گ ده‌نگێن ل باشوورێ وێلایه‌تێن ئێكگرتى یێن ئه‌مریكى داخوازا زمانێ ئیسپانى دكه‌ن، ل فره‌نسا داخوازا فره‌نسیا په‌تى دهێته‌كرن و…، تاكو زاراڤێ (ئاساییشا زمانه‌ڤانى) به‌لاڤبووى، ب رامانا (ئاساییشا بوهایێن جڤاكى و ناسنامه‌یا نه‌ته‌وه‌یى).
• زمان ئه‌وه یێ به‌رهه‌مئینانا زانیارى (الانتاج المعرفی) پێ دهێته‌كرن، نه‌یێ په‌یڤینێ و هژمارا ئاخفتنكه‌رانه، و رادده‌یا به‌لاڤبوونا زمانێ ئینگلیزى هه‌مبه‌ر زمانێ ماندرین ل چینێ، كو هژمارا وان ملیاره‌كه سه‌لماندنا ڤێ راستیێ یه، پێشكه‌فتنا زمانى گرێداى په‌ره‌سه‌ندنا زانیاری یه، دا زمان گه‌شه‌یێ بكه‌ت پێدڤیه د كریارا به‌رهه‌مهێنانا زانیارى دا بهێته بكارئینان.
• له‌ورا زمانێ كوردى پشتى ده‌ه یان سیه سالان نامریت، لێ مه‌ترسیا ب سه‌رداگرتنا پێلا جیهانگێریێ و شرینكرنا زمانێ دینى (ئه‌ره‌بى) هه‌مبه‌ر زمانێ نه‌ته‌وه‌یى، دشێت تا وێ رادده‌یێ لاوازبكه‌ت، كو ڤالنجى ببیت!
• وه‌رگێران یان ڤه‌گۆهاستن ئه‌و كارێ گۆهارتنا ده‌قێ ره‌سه‌نه، ژ ژێده‌رى كو ئه‌و زمانه یێ پێهاتیه نڤیسین، بو زمانه‌كێ دى، له‌ورا وه‌رگێران دهێته نیاسین، كو ڤه‌گۆهاستنه بۆ شارستانى، هزر و ره‌وشه‌نبیریێ. له‌ورا گۆتینه زمان وه‌كو ئاڤێ یه، پێدڤیه به‌رده‌وام دلڤینێ دا بیت، هه‌كه مه‌ندبوو دێ گه‌نى بیت، رامانا ڤێ ئه‌وه كو زمان بۆنه‌وه‌ره‌ك زیندی یه، پێدڤى ب خۆراكدان و چاڤدێریا به‌رده‌وامه، ئانكو زمان دبیت و گه‌شه دكه‌ت و دمریت، هه‌روه‌سا چ زمان د پیرۆز نینن، هه‌ر ملله‌ته‌كى هه‌ولدایه زمانێ خوه ب پیرۆز و گرنگ بده‌ت نیاسین، بۆ نموونه جوهى دبێژن عبرى زمانه‌ك پیرۆزه، چنكو خودێ راسته‌وخوه پێ دگه‌ل میسایى په‌یڤیه، دیسا فه‌له و موسلمان زمانێ خوه ب پیرۆزیا ئه‌سمانى ڤه گرێدایه!
• ل وه‌رگێرانێ دیاردبیت كو ئه‌فسانه‌یا زمانێ پیرۆز یان بهێز تنێ چیڤانۆكه‌كه، زلهێزان بكارئینایه دا خوه ل سه‌ر خه‌لكه‌كێ دێ بسه‌پینن، هنده‌ك كه‌سان كار بۆ كریه و پتریا جاران ب رێیا هێزێ سه‌پاندیه، وه‌كو زمانێ ئینگلیزى و فره‌نسى و رۆسى، هه‌روه‌سا زمانێ ئه‌ره‌بى و تركى!
• د وه‌رگێرانێ بۆ جارا چه‌ندێ بۆ من دیاربوو، كو كوردى زمانه‌ك هه‌ره ب هێز و ڤه‌ژه‌نه، سه‌ربارى دو خۆلیسه‌ریا كو تووشبووینێ یا ئێكێ دژایه‌تیه‌كا بێ یه‌مان ژ لایێ داگیركه‌رێن كوردستانێ ڤه، و ئه‌ڤه گه‌له‌ك یا ئاسای یه، لێ خۆلیسه‌ریا ب دورستى كورد ب خوه‌بوونه، و ژ كوردان نه‌جۆتیار و شڤان، به‌لكو ئه‌وێن خوه ب زانا ددانه نیاسین، هه‌ر ژ كه‌ڤن دا زانایێن كورد ب زمانێ داگیركه‌رى نڤیسی یه، و هه‌ر به‌هانه‌ك، ده‌ره‌وه‌كه ژ قوبحه‌تێ مه‌زنتره، به‌لگه ژى (عه‌لیێ ته‌رماخى، مه‌لایێ باته‌یى، جزیرى، خانی …) به‌رى سه‌دان سالان ب كوردى نڤیسینه.
• یا دوویێ: ئه‌و كه‌سێن نڤیساین، لێكۆلین و دووڤچوونه‌كا ل ئاست نه‌كریه، هه‌ما خه‌لكى چ گۆتیه، پتریا جاران هه‌ر تنێ یا ئه‌وان وه‌رگرتی یا ڤه‌گۆهاستى، بیێ تویژاندن و راستڤه‌كرن، هه‌تاكو ئه‌و ناڤێن خه‌لكێ ل سه‌ر گۆند و باژێرێن وان داناین، ئه‌وان نه‌تنێ ئه‌و ناڤ بكارئیناینه، به‌لكو گه‌له‌ك جاران ب شانازى ئه‌و ناڤ ل خوه كرنه، وه‌كو (العمادی، عقراوی، بریفكانى، پێداوى، زاخۆلى، وانلى، اورفلی، دیاربكرلى…)، دیسا زمانێ خوه كریه قوربانى زمانه‌ك دى، شه‌ره‌فخانێ بدلیسى (شه‌ره‌فنامه) ب فارسى نڤیسیه، سه‌ربارى كو میره‌كێ كورده، شێخ مه‌عروفێ نوده‌هى پترى چل به‌رهه‌م ب ئه‌ره‌بى و فارسى نڤیسینه، ژبلى فه‌رهه‌نگه‌ك بچووك ب كوردى ئه‌ره‌بى، كو ل ده‌ستپێكا وێ گۆتیه (الحمد لله على ما وهب ان هدانا الى لغه العرب) لجهێ بێژیت (الحمد لله على ما وهب ان هدانا الى دین العرب)
• مخابن فه‌له‌یێن كورد هه‌ر ب سریانى نڤیسى و هه‌تا نها ئه‌م دپرسین: د سه‌د سالا ئێكێ ژ زایینێ، ئۆلا عیسایى گه‌هشتیه كوردستانێ، ئه‌رێ كانێ فه‌له‌یێن كورد؟
• نها و ل پشتى بیست و هه‌شت سالان ژ سه‌رهلدانێ، هێش خه‌لكه‌ك هه‌یه ل هه‌رێما كوردستانا ئازاد، پشتى سه‌رهلدانێ بوویه، و هه‌مى قۆناخێن خواندنا وى بكوردى بوونه، بێ هه‌ست ب كێماسیێ بكه‌ن، دبێژن ئه‌م نه‌شێن ب كورى بنڤیسین، لێ كوردێ په‌نابه‌ر ل وه‌لاته‌ك ئه‌ورۆپى د هه‌فت سالان دا، بزمانێ خه‌لكێ وى وه‌لاتى دخوینیت و دنڤیسیت.
• ئه‌ڤه ده‌ستهه‌لاتا كوردى بتایبه‌ت، ئه‌و كه‌سێن خوه ب خودانێن په‌روه‌رده‌یێ و ئه‌كادیمیا زانستى یا كوردى.. دده‌نه‌نیاسین، دئێخیته هه‌مبه‌ر لێپرسینێ، ئه‌رێ بوچى د حه‌فت سالان دا په‌نابه‌رێ كورد ب زمانێ هه‌ر وه‌لاته‌كێ لێ دژیت، دشێت بخوینیت و بنڤیسیت، لێ د ماوه‌یێ چار جاران حه‌فت سالان ل كوردستانێ و خواندن ب زمانێ دایكێ و نه‌شێت، ب كوردى بخوینیت و بنڤیسیت؟ ئه‌رێ بۆچى ڤه‌كولینێن ده‌رچوونا زانكۆیێ، ماسته‌رنامه، دكتۆرانامه… نه ب كوردینه!؟
• ئه‌ڤ ئاریشه بدیتنا من گرێداى په‌روه‌رده (حوكمه‌ت) و زهنیه‌تا مه یا جڤاكی یه (ئۆل و عه‌شیره‌ت) رۆله‌كێ سه‌ره‌كیێ نه‌رێ تێدایه، ئاریشه‌یا مه كوردان د هندێ دایه، كو د هه‌ر واره‌كى دا كوردان ب زمانێ بیانى بتایبه‌ت داگیركه‌ران نڤیسیه و داهێنان تێداكریه، ئانكو خزمه‌تا زمانێن بیانى ل سه‌ر حسابا زمانێ كوردى كریه.
• هه‌ر به‌رهه‌مه‌ك د هه‌ر واره‌كى دا هندى گرێداى كوردان بیت، لێ بزمانێ بیانى بیت، ئه‌و بو وى زمانى دهێته هژمارتن، ب هیچ ره‌نگه‌كى یه‌شار كه‌مال، سه‌لیم به‌ره‌كات، معروف ره‌سافى…، به‌رهه‌مێ وان بو په‌رتووكخانه‌یا كوردى ناهێته هژمارتن، هه‌ر وه‌كو ئه‌و زاناین ژ ملله‌تێن جودا و بزمانێ عه‌ره‌بى نڤیسین، ب ئه‌ره‌ب دهێنه هژمارتن، وه‌كو (ئیبن سینا)!
• ئه‌گه‌ر به‌هانه ناڤه‌رۆك ب كوردیه، رۆژهه‌لاتناس و مزگینداران پتر و چێتر ل دۆر كوردان نڤیسییه!
• ل ڤى سه‌رده‌مى كو هه‌ولا وه‌رگێرانا هنده‌ك به‌رهه‌مان دهێته‌كرن، وه‌رگێر تووشى چه‌ندین ئاسته‌نگان دبن، ژ وان نه‌بوونا فه‌رهه‌نگه‌كا (كوردى ـ كوردى) كو هه‌مى زاراڤان بخۆڤه بگریت، یان هه‌بوونا سه‌نته‌ره‌كى كو كه‌سانێن شاره‌زایى زمانى تێدابن، دا وه‌رگێر په‌نایێ بو ببه‌ت، هه‌روه‌سا پێداچوونا بابه‌تێن وه‌رگێراى ژ لایێ زمانه‌ڤانى ڤه بكه‌ن.
• ژ لایێ زمانى ب دیتنا باشترین رێك بو پێشكه‌فتن و گه‌شه‌كرنا زمانى وه‌رگێرانه، چنكو هه‌ڤبه‌رى په‌یڤ و زاراڤێن نوى دبین، ل وى ده‌مى نه‌چاردبێن د زمانێ خوه دا لێگه‌ڕیانێ ل په‌یڤان بكه‌ین یان هزر د په‌یڤه‌كا به‌رامبه‌ر و جهگر دا بكه‌ین، هۆسا و ب هه‌مان ئه‌گه‌ر و رێك زمانێن جودا گه‌شه‌كریه، هه‌ر بو نموونه، چاوا ئیسلام ب ئه‌ره‌بی بوو، وه‌سا فه‌له‌یینى ب لاتینى بوو، ل شوونا خه‌لیفه‌یه‌كێ گه‌نده‌ل و سولتانه‌كێ سته‌مكار، پاپایه‌كێ خوه ب نوونه‌ر و سیبه‌را خودێ دایه نیاسین، له‌ورا چاوا ملله‌تێن موسلمانێن نه‌ئه‌رب، پێدڤیبوو ملله‌تێن جودایێن فه‌له، دینێ خوه ب لاتینى برێڤه‌بربا، سه‌ربارى كو تێنه‌دگه‌هشتن. و ل ده‌مێ (جون ویكلیف 1328 ـ 1384) پرتووكا پیرۆز ژ لاتینى وه‌رگێرایه زمانێ ئینگلیزى، و ئه‌و ژ مه‌زنه زه‌لامێن چاگسازیا پرۆتستانى یه، دیسا راوێژكارێ شاهێ ئینكلته‌ره بوو، ژبه‌ر وه‌رگێران و شرۆڤه‌كرنا وى بۆ ئینجیلێ بزمانێ ئینگلیزى، دێر دژى وى راوه‌ستیا و په‌رتووكا وى ژ به‌لاڤكرنێ قه‌ده‌غه‌كر، پشتى مرنا وى ب هه‌رته‌قه‌یێ هاته تاوانباركرن، نه‌تنێ پرتووكێن وى سۆتن، به‌لكو ب فه‌رمانا پاپاى هه‌ستیێن وى ژ گۆڕى ده‌رئێخستنى و سۆتن، هه‌روه‌سا (ولیام تیندال 1494 ـ 153ز) ئینجیل ژ زمانێ گریكى و عیبرى ڤه‌گۆهاسته ئینگلیزیێ، هاته گرتن و بۆ پترى ساله‌كێ ل كه‌لا فیلفۆرد ل ده‌رڤه‌ى برۆكسل هاته زیندانكرن، پاشى ب تاوانا هه‌رته‌قێ و خیانه‌تێ دا ددویڤدا بهێته سێداره‌دان و ل سه‌ر داره‌كى بهێته سۆتن.
• ل ڤێره دا هه‌ڤبه‌ركرنه‌كێ د ناڤبه‌را كریارا وه‌رگێرانێ د ناڤبه‌را ئینگلیزى و كوردیێ دا بكه‌ین!؟
