ئه‌و یه‌كه‌مین پێنگاڤا ب پارێزگه‌هكرنا دهۆكێ بوو
راستیا بیروباوه‌ریا بارزانیان بناسه! زنجیره ڤه‌كولینه‌كا محه‌مه‌د عامر دێرشه‌وى یه وه‌ك راستڤه‌كرنه‌ك بۆ فه‌رید ئه‌سه‌سه‌ردى و په‌رتووكا وى “اصول العقائد البارزانیه” ل سه‌ر به‌رپه‌رێن ڤێ رۆژنامه‌یێ دهێنه‌به‌لاڤكرن. یێ ب هویرى ڤه‌كولینێ بخوینیت دێ گه‌هیته وێ باوه‌ریێ ڤه‌كوله‌رى خواندنه‌كا نوو ل سه‌ر په‌رتووكا ناڤبرى كریه و چه‌ندین ده‌رگه‌هێن نوو ل به‌ر خوه‌دیێ په‌رتووكێ و خوانده‌ڤانان ڤه‌كرینه و د وان ده‌رگه‌هاندا مرۆڤ دكاریت بگه‌هته چه‌ند واره‌كێن دى یێن هێشتا د ڤه‌شارتى. یه‌ك ژ وان ده‌رگه‌هێن ڤه‌كوله‌رى ڤه‌كرین یادداشتا (بیرئانینا) شێخ عه‌بدولسه‌لامێ بارزانى و ماقویلێن ده‌ڤه‌را به‌هدینانه بۆ ده‌سته‌لاتدارییا بلندا ئوسمانى (باب العالی) ل سته‌نبۆلێ د هژمارا رۆژا 10/1/2017ێ رۆژنامه‌یێدا، یادداشت ژ حه‌فت داخوازییان پێكهاتییه مافێن ره‌وایێن خه‌لكێ پێنج قه‌زایێن كوردى یێن لیوا مووسلێ نه، د ڤێ نڤیسینێدا دێ هه‌رحه‌فت داخوازییان به‌رچاڤكه‌ین و خواندنه‌كا نوو بۆ كه‌ین، پێدڤییه ده‌م و جهێ ئه‌و داخوازییه تێدا هاتینه‌نڤیسین ب گرنگ وه‌رگرین و به‌رسڤا پرسیاره‌كێ بده‌ین بۆچى ئه‌و پێنج قه‌زایه و نه جهه‌ك یان ده‌ڤه‌ره‌ك دیتر…؟
بۆچوونێن جودا ل سه‌ر سالا بلندكرنا وێ یاداشتێ هه‌نه، هنده‌كان گۆتییه ل سالا 1907ێ هاتییه‌نڤیسین، هنده‌كێن دى ئاماژه ب سالێن 1908 و 1909ێ كرییه، پترژى داكوكى ل سالا 1911ێ هاتییه‌كرن، ب هه‌رره‌نگه‌كێ هه‌بیت نڤیسینا وێ پشتى شۆرشا ده‌ستوورى یا ئوسمانییه یا ل 23 تیرمه‌ها 1908ێ رووداى و ڤێ شۆرشێ مزگینییا ئازادى و دادپه‌روه‌ریێ و وه‌كهه‌ڤیێ دایه پێكهاتێن ژێر ده‌سته‌لاتێ ئوسمانى.
ئه‌و پێنج قه‌زایێن كوردى یێن د یادداشتێدا هاتین قه‌زایێن كوردى یێن لیوا مووسلێ یا ویلایه‌تا (مووسل) یا وى سه‌رده‌مى (زێبار، ئاكرێ، دهۆك، ئامێدیێ و زاخۆ) بوون، كو ژ نه‌مانا میرگه‌ها به‌هدینان ل سالا 1842ێ هه‌تا دامه‌زراندنا پارێزگه‌ها دهۆكێ ل 1969ێ ب قه‌زایێن كوردییێن مووسلێ دهاتنه‌نیاسین، دڤێت بێژین پشتى دامه‌زراندنا ویلایه‌تا مووسل ل سالا 1876ێڤه ئه‌ڤ ویلایه‌ته ژ سێ لیوایان لیوا مووسلێ سه‌نته‌رێ وێ ل باژێرێ مووسلێ و لیوا شه‌هره‌زوور سه‌نته‌رێ وێ ل كه‌ركووكێ و لیوا سلێمانیێ سه‌نته‌رێ وێ ل سلێمانیێ بوو. هندیكه لیوا مووسله ژ وێ سالى به‌ره‌ف ژوور ژ قه‌زایێن مه‌لبه‌ندێ مووسل، زێبار، ئاكرێ، دهۆك، ئامێدیێ و زاخۆ و شنگال پێكدهات، هه‌رقه‌زایه‌ك ژى ژ چه‌ند ناحیه‌ك بوو، ژ وێ سالێ هه‌تا 1900ێ هنده‌ك گۆهرین كه‌تینه سنوورێ ڤان قه‌زایان، چه‌ند ساله‌كان قه‌زا ئامێدیێ داینه دگه‌ل ویلایه‌تا وانێ، ناحییه‌یا عه‌شائیرولسه‌بعه (به‌رده‌ره‌شا نها) جار سه‌ر ب قه‌زا مووسلێ یا مه‌لبه‌ندى و جار سه‌ر ب قه‌زا ئاكرێ بوویه، هه‌ر ب ڤى ره‌نگى ناحیا سندى – گولى یا زاخۆ جار سه‌ر ب لیوا هه‌كارى یا ویلایه‌تا وانێ و جار ژى سه‌ر ب زاخۆ بوویه، هندیكه قه‌زا زێبار بوو، جار وه‌ك ناحیه سه‌ر ب قه‌زا ئاكرێ و جار ژى سه‌ر ب قه‌زا راواندزێ و جار قه‌زایه‌كا سه‌ربه‌خۆ بوویه، به‌لێ ل سالا 1900 به‌ره‌ف ژوور پێكهاتا كارگێرییا لیوا مووسل د قه‌زا مووسل یا مه‌لبه‌ندى و قه‌زایێن (ئاكرێ، زێبار، دهۆك، زاخۆ، ئامێدیێ و شنگال) دا بنه‌جهبوویه، ئانكو د سه‌رده‌مێ نڤیسینا یادداشتێدا ئه‌و پێنج قه‌زایێن كوردى (ئاكرێ، زێبار، دهۆك، زاخۆ، ئامێدیێ) بوون، هندیكه سنورێ قه‌زایێن (دهۆك، زاخۆ، ئامێدیێ) هه‌مان سنوورێ وانێ جوگرافیێ پشتى دامه‌زراندنا ده‌وله‌تا عیراقێ بوو، هندیكه سنوورێ قه‌زا ئاكرێ بوو د ناڤبه‌را 1876 ـ 1914ێدا چه‌ند گۆرینه‌ك ب سه‌ردا هاتینه، ل سالا 1890 قه‌زایێ تنێ ناحیا (عه‌شائیرولسه‌بعه) هه‌بوو، د ناڤبه‌را 1890 ـ 1912ێدا ناحیا (عه‌شائیرولسه‌بعه) ژ قه‌زا ئاكرێ هاتییه‌ڤه‌قه‌تاندن و داینه دگه‌ل قه‌زا مووسلێ، له‌وما سالناما 1330مش/1912ز تنێ ئاماژه ب دو ناحیێن قه‌زا ئاكرێ ناحیا سورچى و زێبار كرییه. هندیكه قه‌زا زێباره ل نیڤا دووێ ژ سه‌دسالییا نوزدێ زێبار ناحیه‌كا سه‌ر ب ئاكرێ بوو، ل كانوونا ئێكێ 1878ێ ب ره‌زامه‌ندییا سولتانێ ئوسمانى بوویه قه‌زایه‌كا سه‌ر ب لیوا مووسلێ، ژ ناحێن زێبار و شێروان پێكهاتییه، هه‌تا وى ده‌مى شێروان دو به‌ش بوو: شێروانا ژوورى سه‌ر ب قه‌زا ره‌واندزێ و شێروانا ژێرى سه‌ر ب قه‌زا ئاكرێ یا مووسلێ بوو، ئه‌ڤ قه‌زایه ل سالا 1912ێ هاتییه‌هه‌لوه‌شاندن، ناحیا زێبار كو مه‌لبه‌ندێ وێ ل گوندێ بیرا كه‌پرا بوو داینه دگه‌ل قه‌زا ئاكرێ و ناحیێن شێروان و مزوورى ژوورى داینه‌ڤه دگه‌ل قه‌زا ره‌واندزێ، ب ڤى ره‌نگى سنوورێ قه‌زا زێبار دگه‌هشته سنوورێ قه‌زا ره‌واندزى. ب ڤێ پێداچوونێ دیاردبیت ئه‌و سنوورێن داخوازناما شێخ عه‌بدولسه‌لامى و هه‌ڤالێن وى ژێ دگرت هه‌موو سنوورێ پارێزگه‌ها دهۆكێ یا نها و ده‌ڤه‌را نها ب ده‌ڤه‌را بارزان ئانكو قه‌زا مێرگه‌سوورێ بوو.
ل ڤێرێ ئه‌گه‌ر چه‌ند ده‌هسالییه‌كان بزڤرینه پاش بۆ سه‌رده‌مێ میرگه‌ها به‌هدینان ئه‌وا ل سالا 1842ێ ژیێ وێ ب داویهاتى دێ بینین: ژ ده‌سپێكا سه‌دسالییا شازدێ زایینیڤه میرگه‌ها به‌هدینان سنووره‌كێ ناسكرى هه‌بوویه كو: ب ره‌نگێ خیچه‌كا ئاشوپى بوو ژ ئه‌سكى مووسل به‌ره‌ف رۆژهه‌لاتى درێژدبوو د چیایێ مه‌قلوب را ده‌ربازدبوو هه‌تا دگه‌هشته لێڤارێن رووبارێ گۆملى، ئه‌ڤ خیچا ئاشوپى به‌هدینان ژ ویلایه‌تا مووسلێ جودا دكر. ل ژێریێ رۆژهه‌لاتى ژى رووبارێ زێیێ مه‌زن (زێى بادینان) مینا خیچه‌كا ئاشوپى سنوورێ ناڤبه‌را وێ و میرگه‌ها سۆران بوو، ئه‌ڤ خیچه به‌ره‌ف باكوورى درێژ دبوو د ده‌ڤه‌را برادوست را ده‌رباز دبوو هه‌تا ل رۆژهه‌لاتى دگه‌هشته سنوورێ ئیرانێ. ژ ئالیێ باكوورێ رۆژهه‌لاتیڤه دگه‌هشته میرگه‌ها شه‌مدینا و ل باكوورى ژى دگه‌هشته میرگه‌ها هه‌كارى، زنجیرا چیایێن ئوره‌مارێ كو ب چیایێن تیارى دهێنه‌نیاسین سنوورێ ناڤبه‌را هه‌ردو میرگه‌هان بوو. هندیكه سنوورێ وێ یێ ژووریێ رۆژئاڤا و رۆژئاڤایه دگه‌هشته میرگه‌ها بۆتان، خالا پێشیابورێ و رووبارێ هیزل و چیایێ شه‌رنه‌خێ رووبارێ دیجله سنوورێ سروشتیێ ناڤبه‌را وانه.
ب به‌راورده‌كا سنوورێن یادداشتا سالا 1911ێ ژێدگرت دگه‌ل سنوورێن ژ سه‌دسالییا شازدێڤه میرگه‌ها به‌هدینان پێكدئینا، دێ گه‌هینه وێ باوه‌ریى هه‌مان سنوور بوون دگه‌ل گۆهرینێن كێم د سنوورێ ناحیه‌كێ دوان یان چه‌ند گونده‌كاندا، د ئه‌نجامدا ئه‌م دكارین به‌رسڤا پرسیارا خۆیا به‌راهیێدا بۆچى ئه‌و پێنج قه‌زایه…؟ بێژین ژبه‌ركو ئه‌و پێنج قه‌زایه هه‌مان سنوورێ میرگه‌ها به‌هدینان بوویه و یاداشتنامێ ڤیایه سه‌روه‌رییا میرگه‌ها به‌هدینان یا به‌رى حه‌فتێ ساله‌كان ب شێوازه‌كا نوو و سیسته‌مه‌كێ كارگێریێ دیتر بۆ خه‌لكێ وێ بزڤرینته‌ڤه، د ڤان پێنج یه‌كه‌یێن كارگێریدا كو (زێبار، ئاكرێ، دهۆك، ئامێدیێ و زاخۆ) بوون. ڤێ سه‌روه‌ریێ خۆ د وان حه‌فت داخوازاندا دیار دكر، د سێ یێن به‌راهیێدا زمانێ كوردى زمانێ ره‌سمى و فێركرنێ یێ وان پێنج قه‌زا بیت، قائیمه‌قام و رێڤه‌به‌رێن ناحیان و فه‌رمانبه‌ر ژ وان بن یێن زمانێ كوردى دزانن، هه‌رپێنج قه‌زا دهه‌رسێ ژ ڤان خالاندا هه‌ڤپشكن یه‌ك زمان و یه‌ك دیالێكت هه‌یه، د دو خالێن دیتردا داكوكى ل سه‌ر وێ چه‌ندێ هاتییه‌كرن كو سه‌ره‌ده‌رى ل دووڤ شه‌ریعه‌تێ ئیسلامێ و مه‌زهه‌بێ ئیمامێ شافعى بێته‌كرن ل ڤێرێ ژى هه‌رپێنج قه‌زا هه‌ڤپشكن موسلمانن (دگه‌ل بوونا كه‌مینه‌یێن ئایینى) و ژ یه‌ك مه‌زهه‌بن كو مه‌زهه‌بێ ئیمامێ شافعییه، ب ڤێ خالێ ژ ده‌وله‌تا ئوسمانى كو مه‌زهه‌بێ ره‌سمى حه‌نه‌فى بوو و مه‌لبه‌ندێ ویلایه‌تا مووسلێ كو حه‌نه‌فى مه‌زهبن دهێنه جوداكرن، دو خالێن دیترێن داخوازێن ئابوورینه و داكوكیێ دكه‌ن كو باج و خویك ل دووڤ شه‌ریعه‌تى بێنه‌وه‌رگرتن و یێن ده‌رڤه‌ى وى نه‌مینن و ئه‌و باج و خویكه بمیننه د هندرێ وان قه‌زایاندا بۆ چێكرنا رێكێن وان بێنه‌ته‌رخانكرن. د هه‌رحه‌فت داخوازییاندا تایبه‌تمه‌ندییا ده‌ڤه‌را به‌هدینان به‌رچاڤ وه‌رگرتییه كو ره‌نگه سه‌رخۆبوونه‌ك بۆ وێ تایبه‌تمه‌ندیێ بێته‌ده‌ستڤه ئینان، ئه‌ڤ سه‌رخۆبوونه وى ده‌مى د وان حه‌فت خوازییاندا چه‌ند مافه‌كێن ره‌وایێن خه‌لكێ ده‌ڤه‌رێ بوون. پاشتر وان مافان ب ره‌نگه‌كێ به‌رفره‌هتر د پرۆژێ دامه‌زراندنا لیوایه‌كێ (پارێزگه‌هه‌كێ) ژ قه‌زایێن ئاماژه‌پیكرى یێن مووسلى خۆ ددیت كو ژ ده‌سپێكا دامه‌زراندنا حكومه‌تا عیراقێ ل 1921ێ كه‌تییه به‌ر دانوستاندنان یه‌ك بوویه ژ داخوازێن بزاڤا رزگاریخوازا كوردى هه‌تا ل 27 گولانا 1969 ب دامه‌زراندنا پارێزگه‌ها دهۆكێ بجههاتى. ب كورتى یاداشتا شێخ عه‌بدولسه‌لامى و ماقویلێن به‌هدینان یا ل سالا 1911ێ ل مالا شێخ نور محه‌مه‌دێ بریفكى ل دهۆكێ هاتییه نڤیسین یه‌كه‌مین پێنگاڤ بوو بۆ دامه‌زراندنا پارێزگه‌ها دهۆكێ.
