ئه‌ڤغانستان و ره‌هه‌ندێن سیاسى و ناكۆكیێن به‌رده‌وام
خالد ئه‌حمه‌د بادى
فه‌یله‌سۆف و زانایێ جیهانى ئه‌فلاتۆن، دبێژیت (سروشتێ پێدڤیێن مرۆڤان بریارێ ل سه‌ر چاره‌نڤێسێ جڤاكان دده‌ت، ئه‌ڤ پێدڤیه دهێنه گوهۆرین ل گه‌ل بۆرینا ده‌مى، ل دویڤ سروشت و تایبه‌تمه‌ندیێن مرۆڤان، چونكى هنده‌ك ژ وانل دویڤ مالێ دونیایێ دكه‌ڤن و هنده‌كێن دى ده‌ستهه‌لات دڤێت و تیمه‌ك ژ مرۆڤان ئازادى دڤێت و ب ئازادیێ دبێژن، ئه‌گه‌ر توخمێ ئێكى سه‌ر ژ هه‌میان ستاند ئه‌و دێ ده‌ستهه‌لات یێ زه‌نگینان بیت و ئه‌گه‌ر توخمێ دووێ شیان ده‌ستهه‌لاتى بده‌ستڤه‌بینن، ده‌ستهه‌لاتێ ب كوته‌كى و دكتاتۆرى دێ هێته گێران و ئه‌گه‌ر حه‌زژێكه‌رێن ئازادیێ ب سه‌ركه‌فتن دێ ده‌ستهه‌لاته‌كێ دیمۆكراتى به‌رپا بیت). هه‌ر ده‌مێ ده‌ستهه‌لاته‌كێ چاك به‌رپا ببیت و كار پێ بهێته‌كرن، بێگومان دێ خێروبیرێن وه‌لاتى دوجاركى زێده بن و ئه‌گه‌ر ژى دزڤرن بۆ ئابووره‌كێ بهێز د ده‌ستێن مرۆڤێن چاك وجوامێر دا. د نێرینا گه‌لێن جیهانى دیار دبیت ل پتریا وه‌لاتان ب تنێ به‌رژه‌وه‌ندیێن تایبه‌ت هاتینه پاراستن و یێن وه‌لاتیێن سڤێل هاتینه بنپێكرن و یێن زه‌نگین و بریار ب ده‌ستان بووینه خودان ده‌ستهه‌لات و هه‌مى چه‌مكێن ئابوورى و سیاسى و دارایى و راگه‌هاندنێ ب ده‌ستێن وانان دا ماینه و كۆنترۆل ل سه‌ر هه‌ر تشته‌كى كریه . نموونه ئه‌ڤغانستان وه‌لاته‌كه دكه‌ڤیته ئاسیا ناڤین و رامانا ئه‌ڤغانستان عه‌ردێ ئه‌ڤغانا، ئه‌ڤغانستان ده‌ڤه‌ره‌كا جیۆستراتیجى یه و زۆر ده‌ڤه‌رێن گرنگ و فه‌ر پێكڤه گرێدده‌ت و ژبه‌ر ڤان جه وده‌ڤه‌ر وكانزایان ئه‌ڤغانستان بوویه جهێ به‌رژه‌وه‌ندیخواز و داگیركه‌ران، هه‌ر ژ ده‌مێ گرێكییان هه‌تا دگه‌هیته سه‌رده‌مێ ئه‌سكه‌نده‌رێ مه‌زن و هاتنا ئیسلامێ و مه‌غۆلان ژى ده‌ستهه‌لات لێ كریه. ئه‌ڤغانستان ژ (34) ویلایه‌تان پێكدهێت و پتر ژ (35) هزار له‌شكر هه‌نه و زێده‌بارى كو چه‌كێ گران و پێشكه‌فتى هه‌یه. ل هه‌یڤا (8\2021) ئه‌مریكا هێزێن خوه‌ڤه كێشان ژ ئه‌ڤغانستانێ و ئێكسه‌ر بزاڤا تالیبان سه‌رێ خوه هه‌لدا و ب تنێ چه‌كێ سڤك هه‌یه، لێ تالیبان شیا د ماوه‌كێ كێم دا كۆنترۆلا ئه‌ڤغانستانێ بكه‌ت و بسه‌ركه‌ڤیت ئه‌ڤه هه‌مى بۆ وێ چه‌ندێ دزڤریت كو ماینه ب خوه بخوه‌ڤه و خه‌لكێ بێگونه‌ه هاتیه ژبیركرن، زێده‌بارى ئه‌و هه‌مى سامان و سه‌روه‌تێن ل ئه‌ڤغانستانێ هه‌یین ده‌روبه‌رێ وه‌لاتى دا كو دبیته (652,850) كم و ئه‌رده‌كێ زه‌نگینه و ب ده‌هان مادده‌یێن (ره‌ژى، سفر، زێر، ڕساس، ئاسن، یۆرانیۆم)، تێدا هه‌نه و خه‌لكێ ئه‌ڤغانستان ب هه‌ژارترین ملله‌ت دهێته هژمارتن كو داهاتێ تاكێ وان رۆژانه ژ دو (2) دۆلاران كێمتره، ئانكو تێرا چ ناكه‌ت. ئه‌گه‌ر چ بوون كو ئه‌ڤغانستان بكه‌ڤیت و شكه‌ستنێ بینیت و تالیبان بسه‌ركه‌ڤیت زۆر خالێن هه‌یین یا ژ هه‌میان گرنگتر نه ئێكگرتنا پارت و لایه‌نێن ئه‌ڤغانى و په‌یدابوونا دوبه‌ره‌كیێ ل ناڤبه‌را وان دا و كۆنترولبوونا لایه‌نێن سیاسى ژ لایێ وه‌لاتێن به‌رژه‌وه‌ندیخواز و هه‌رێمى ڤه وپه‌یدابوونا پرسێن مه‌زهه‌بى و تائیفى و ئیسلاما سیاسى و پشتگوه هاڤێتنا ره‌وشا خه‌لكێ ئه‌ڤغانى ژ رویێ سیاسى و كارگێرى و ئابوورى ڤه و نه‌بوونا باوه‌ریێ و پشتبه‌ستن ل سه‌ر لایه‌ینێن ده‌ره‌كى و ژبیركرن و پویته‌دانا ب ناڤخوه‌یى و زۆر ئه‌گه‌رێن دى بوون. بۆ نموونه ل ده‌مێ رۆسیا وه‌لاتێ ئه‌ڤغانستانێ داگیركرى هه‌مى لایه‌نێن سیاسى ئه‌ڤغانى بوون ئێك به‌ره و هه‌میان ده‌ستێن خوه كرنه تێكدا و ناكۆكیێن خوه دانه لایه‌كى و پێكڤه شه‌ڕێ رۆسیا كر و ئه‌و بوونه ده‌ستهه‌لاتدار. ره‌وشا كوردستانێ جودایه ژ یا ئه‌ڤغانستانێ، چونكو هه‌رێما كوردستانێ شیایه ژ بن كاڤلۆژانكێ به‌رزه‌بوونێ ڤه ده‌ركه‌ڤیت و هێله‌كا په‌یوه‌ندیێن ده‌رڤه‌یى دروست كریه و هه‌رێما كوردستانێ بوویه ترافیكا سیاسى و رۆژانه ب ده‌هان شاند و سه‌رۆك وه‌لات و وه‌زیر و بالیۆز و كونسلگه‌ر سه‌ره‌دانا هه‌ڤلێرێ بكه‌ن و شێوه‌رمه‌ندیێن خوه بكه‌ن و بریار و ئاخفتنا حوكمه‌تا هه‌رێمێ وه‌ربگرن. ل دوماهیێ ئومێده‌وارین ئارامى ل ته‌ڤایا جیهانێ به‌رپا ببیت و مرۆڤایه‌تى ل شوینا جه‌نگ و زولم و سته‌مێ جبَبجێ بیت و جیهان ڤالا بیت ژ شه‌ڕ و جه‌نگان و هه‌ر مرۆڤه‌ك ب مافێن خوه شاد ببیت.
