ئه‌یسته‌تیك ژ “بومگارتنی”…تا غیاسه‌دینێ نه‌قشه‌به‌ندی
شیان كانیساركی
دبیت ئه‌گه‌ر ئه‌م باس ل بابه‌تێ فه‌لسه‌فه‌یێ ب گشتی بكه‌ین ئه‌م پێدڤی ده‌مه‌كێ گه‌له‌ك درێژ ببین تا كو بشێین ل سه‌ر باخڤین، دبیت ژی هه‌ر ژ ده‌رحه‌ق نه‌ده‌ركه‌ڤین، چونكی بابه‌تێ فه‌لسه‌فه‌یێ ب ده‌هان تا و چه‌ق ژێ دچن، لێ ئه‌ڤ چه‌قێ دبێژنێ: “جوانی یان هونه‌ر” یان ژی “فه‌لسه‌فه‌یا جوانییێ” ئێك ژ وان به‌شێن فه‌لسه‌فه‌یێ یه. كو دێ پیچه‌كێ ل سه‌ر ڕاوه‌ستین. ئه‌م مرۆڤ ده‌مێ تشته‌كی دبینین، دخوینین یان دبهیسین نه ب تنێ هزر تێدا دكه‌ین، به‌لكو بهایه‌كی بۆ ددانین، مرۆڤ ژی د ده‌ستپێكێ دا په‌یوه‌ندییان ل گه‌ل هه‌ر تشته‌كی گرێدده‌ت ب ڕێكا ڕێژه‌یا جوانی و كرێتا “نه‌جوانییا”وی، ئه‌ڤا دبێژنێ ” Aesthetics “یان تیۆرا جوانییێ “فه‌لسه‌فه‌یا جوانییێ” خواندنه‌كه دشێت مرۆڤ و تشتێن ده‌وروبه‌ر پێكڤه و د ئێك جه دا كۆم بكه‌ت، چ پێنه‌ڤێت ئه‌و ژی ب ڕێكا چه‌ند پرسیاره‌كان، ژ وان پرسیارێن هه‌ره‌گرنگ “ئه‌و چییه ئێكا هند دكه‌ت هونه‌ر ببیته هونه‌ر؟” ئه‌گه‌ر بشێی ڤێ پرسیارێ به‌رسڤ بده!
ئێڤارییه‌كا دره‌نگ به‌رامبه‌ر ئاڤابوونا ڕۆژێ ڕاوه‌سته و ته‌ماشه‌ی وی دیمه‌نی بكه، ده‌مێ چیا خۆ ب كراسێ سپی دخه‌ملینن هه‌ڕه به‌ره‌مبه‌ر و ب چاڤێن سره‌وی ته‌ماشه بكه یان سۆلاڤێن هه‌ره‌مه‌زن، دێ بۆ ته دیار بیت ئه‌ڤه نه ب تنێ دیمه‌نه‌كه، به‌لكو تشته‌كه ب ناخێ ته‌ڤه یێ گرێدایه و دێ بێژی ئه‌ڤه ل سه‌ر خاترا ته یێ ڕادبن و دڕوونن، یان ده‌مێ گوهدارییا پارچه‌یه‌كا مۆزیكه‌كا “دلشادی” یان سترانا “موحه‌مه‌د ده‌شتانی” ب ده‌نگێ نه‌مر “خه‌لیل باكۆزی” دكه‌ی، دمینی سه‌وداسه‌ر به‌رامبه‌ر تابلۆیه‌كا “فه‌همی بالایی”. ئه‌ڤه هه‌می چییه من و ته ڕادوه‌ستینیت یان بۆ مه هزره‌كێ چێدكه‌ت كو ئه‌ڤه بۆ ته یا گۆتی یان یا نڤیسی! تشتێ نه جوان ژی ب زه‌حمه‌ته مرۆڤ ل به‌رامبه‌ر بهزریت و بێهۆش ببیت.
ئه‌یسته‌تیك “Aesthetics”ـێ گه‌له‌ك نڤیسكار و ب تایبه‌ت فه‌یله‌سۆفان ل سه‌ر نڤیسی نه و تیۆرێن تایبه‌ت ل سه‌ر پێشكێشی مه كرینه، دهێته هژمارتن چه‌رخێ 18ێ ب تایبه‌ت ل گه‌ل “كانت و هیوم”ـی چه‌رخه‌كێ گه‌له‌ك تایبه‌ت بوو، ئه‌ڤه ڕامانا وێ چه‌ندێ ناده‌ت كو به‌ری وی ده‌می باس ل “فه‌لسه‌فه‌یا جوانییێ” نه‌هاتییه كرن. ب گشتی مه گۆتن مگرتییێن جیاواز یێن هه‌ین كو به‌ری وی ده‌می ژ لایێ “ئه‌فلاتۆن و ئه‌رستۆ و…هتد” هاتییه گۆتن، بۆ نموونه بۆچوونا ئه‌فلاتۆنی ل سه‌ر هونه‌ری و جوانییا وی ب تایبه‌ت هه‌لبه‌ستێ “شعرێ” دبێژیت: باشتره هه‌لبه‌ستڤان ژ ده‌ستهه‌لاتێ بهێنه دوورئێخستن. ژ به‌ر چه‌ند ئه‌گه‌ران؛ مێشكێ خه‌لكی و كه‌سێن ل سه‌ر كورسیكێ تێك دده‌ن، هه‌رده‌م به‌رهه‌ڤن نه‌وه‌ییێ بێژن و ڕاستییان ڤه‌شێرن ژ به‌ر به‌رژه‌وه‌ندیێن تایبه‌ت، كو ئه‌ڤه ژی دشێت تشتێن نه جوان د بنه‌ره‌ت دا جوان بكه‌ن هه‌ر ده‌مێ وان بڤێت. لێ ڤێ ژی ژ بیر نه‌كه‌ن كو ئه‌فلاتۆن ب خۆ ژی هه‌لبه‌ستڤان بوو و هه‌رده‌م دخواندن ژی!
ده‌مێ كانت دهێت و دبێژیت كو جوانی ئه‌وه ده‌مێ تشته‌كی “هه‌ر چ بیت” ب جوانی دبینی ڕامانا هندێ ناده‌ت ب پشتڕاستی ڤه ئه‌و تشت “ته‌ن، مادده” یێ جوانه ده‌مێ تو دهێی و دبێژی ئه‌ڤ داره یا جوانه، ئه‌رێ ته ژ به‌ر چ گۆت یا جوانه؟ دبیت تو بێژی ژ به‌ر كه‌سكاتییا وێ، ژ به‌ر فێقی و به‌رهه‌مێ وێ یێ زێده و خۆش یان مه‌زنییا وێ… ئه‌گه‌ر ئه‌ڤه ئه‌گه‌ر بن، ئه‌و ته ب درستی هێز و جوانییا وێ نه‌دیتی یه، ئانكو دڤێت بێژیت جوانی ب ئێك تشت ڤه نه یا گرێدایه. ل نك ته كه‌سه‌ك گه‌له‌كێ جوانه لێ هه‌ر ئه‌و كه‌س “خودانێ وان چاڤان” ل نك كه‌سه‌كێ دی چ جوانییێ تێدا نابینیت.
ل چه‌رخێ 18ێ فه‌یله‌سۆفێ ئه‌لمانی “بومگارتن 1714- 1762 ز” ئێكه‌م لێگه‌ڕیانا “ڤه‌كۆلانا” خۆ ب ناڤێ ( تأملات فی الشعر وفنیته) ل سالا 1753 ز به‌لاڤ كر و ب په‌یڤا “ئه‌یسته‌تیك Aesthetics” بكارئینا بۆ “زانستێ جوانییێ” یان فه‌لسه‌فه‌یا جوانییێ” كو دبێژیت ئه‌ڤ زانسته گرێدایه ب هه‌ستان ڤه، له‌ورا جاران ناڤێ “زانستێ هه‌ستان” ژی لێ دكه‌ت.
ل ڤێ دوماهییێ ژی بۆ ئێكه‌م جار د دیرۆكا كورمانجی دا نڤیسكار و مامۆستایێ هێژا “غیاسه‌دینێ نه‌قشه‌به‌ندی” شییا ب شێوه‌یه‌كێ گه‌له‌ك سه‌رنجڕاكێش و جوان خواندنه‌كا جیاواز و نوو بۆ ڤان بۆچوون، مگرتی و تیۆرێن به‌رێ و گه‌له‌كێن دی ژی بكه‌ت و د په‌رتووكه‌كا شاكار دا كۆم ڤه بكه‌ت و پرسه‌كێ ژی ژ خۆ و مه هه‌مییان ژی بكه‌ت، ل ژێر ناڤونیشانێن (فه‌لسه‌فه‌یا جوانییێ “ئه‌یسته‌تیك” نهێلیزم یان ئه‌نیگما) كو نڤیسكار د هه‌ر پێنج به‌شێن ڤێ په‌رتووكێ دا هه‌ول دایه بۆ مه ڕۆن بكه‌ت؛ ئه‌گه‌ر ته دڤێت جوانییێ بناسی و ببینی” جارێ هونه‌ری و جوانییێ بهێله” وه‌كی ده‌ستپێك گه‌شته‌كێ بكه د ناڤ ناخێ خۆدا و كوور هه‌ڕه… دبیت بگه‌هییه وێ ڕاستییێ ئه‌ڤا جوانی ژێ هاتی و بوویه بنه‌كۆكا وێ! دبیت ئه‌و جهێ ڕوحا ته ژێ هاتی ب “پفه‌كێ” بووی. كا چه‌وا “سوكرات” دبێژیت: خۆ بناسه!.
نڤیسه‌ر ژی وێ داخوازییێ ژ مه دكه‌ت، چونكی هه‌ر ب وێ “خۆ”ـیێ دێ گه‌هییه “خۆیاتیا” جوانییێ، هه‌ر ب ڕێكا ڤێ جوانییێ یان “هونه‌ری” ب گشتی گه‌له‌ك جاران بابه‌تێن دی یێن ڤه‌شارتی ئاشكه‌را بووینه، كا چاوا مه‌لایێ جزیری “1570- 1640″ ز هه‌می هه‌ولێن خۆ داینه كو نه ب تنێ ب زمانه‌كی، به‌لكو ب سێ چار زمانان ڕێكا جوانییێ نیشانی مریدێن ڕێكا ڕاستییێ و عه‌شقێ بده‌ت، هه‌لبه‌ت ب ڕێكا هه‌لبه‌ستێن خۆ ئانكو “ب جوانییێ بگه‌هیته جوانییێ!”.
پشتی خوانده‌ڤان هه‌ر پێنج به‌شێن په‌رتووكێ ب باشی دخوینیت، بۆ وی/وێ به‌رسڤا پرسیارا ده‌ستپێكێ دیار دبیت، (ئه‌رێ كا جوانی ئه‌نیگما “لوغزه” یان “نهێلیزمه” هیچگه‌ڕییه؟ ). دبیت Aesthetics هه‌ردو بن یان چ ژ وان نه‌بن، دبیت ژی ئێك ژ هه‌ردوكان بیت یان ئێك تمامكه‌را ئێكێ بیت، تنێ خوانده‌ڤان دێ شێت ڤێ بڕیارێ بده‌ت كا كیژ به‌ش ل سه‌ر كیژكی یێ زالتره پشتی ڤی پڕۆژه‌یی دخوینیت. چونكی نڤیسه‌ر ب خۆ ژی د بۆچوونێن خۆ دا ب پشتبه‌ستن ب ژێده‌رێن زانستێ هونه‌ری ڕه‌خنه‌یه‌كا هونه‌ری پێشكێش دكه‌ت و دووماهیێ دبیته ڤه‌كۆلان و پرسیارێن گرنگ ده‌رباره‌ی هونه‌ری و جوانییێ. ل هنده‌ك جهێن ڤێ تیۆرێ “هاڤیبوونه‌ك” ل نك تاكێ خوانده‌ڤان په‌یدا دبیت. چێدبیت ل سه‌ده‌مێ تێگهه‌شتنا وی یا نوو بیت یان نه گونجانا وان هزرێن وی ل گه‌ل یێن فێر دبیت به‌رامبه‌ر وی جڤاكێ د ناڤدا دژیت، هنده‌ك جاران ژی مرۆڤ هزر دكه‌ت “هه‌یی و نه‌یی” ئه‌زم و هه‌می بابه‌تی تێدگه‌هم و جوانییێ ب باشی و ڕۆنی دشێم ب چاڤێ سه‌ری ببینم، ئه‌ڤجا چ “مۆزیك، تابلۆ، مۆزیك و سروشت… هتد” یان هه‌ر تشته‌ك بیت. دبیت ژی ئه‌ڤه هه‌می ژ جوانییا شرۆڤه‌كرنا نڤیسكارێ چه‌له‌نگ بیت و بابه‌ت هندی شییایه ب ساناهی كرییه.
ئێكه‌م په‌رتووكا كورمانجی ب ڤی بابه‌تێ گرنگ دهێته نڤیسین (فه‌لسه‌فه‌یا جوانییێ) ڕاستی پێنگاڤه‌كا هه‌ره‌مه‌زن بوو مامۆستا “غیاسه‌دینێ نه‌قشه‌به‌ندی” هاڤێتی و ئه‌ڤ شاكاره بۆ مله‌تێ خۆ یێ كورد و هه‌می خوانده‌ڤانان پێشكێش كری و ئینایه هه‌بوونێ، ئه‌گه‌ر ئه‌ڤ په‌رتووكه ب زمانه‌كێ دی با، دبیت هه‌می كه‌سان ئه‌و زه‌وق و ده‌م نه‌با دووڤچوونێ بۆ بكه‌ن ئه‌گه‌ر بابه‌ت چه‌ند یێ گرنگ ژی با، لێ ئه‌ڤه ب زمانێ مه یێ دایكێ “زمانێ كوردی” یا هاتی نڤیسین. ئانكو هه‌ر كه‌س د شیان دایه مفای ژێ ببینیت ژ به‌ر ساده‌یی و زمانێ وێ یێ خۆش، هه‌لبه‌ت ئه‌ڤه چانسه‌كێ دی دده‌ت خوانده‌ڤانێ ده‌ڤه‌رێ، دا چاڤێن وی ب ڤی بابه‌تێ گرنگێ “ژیانێ” ژی ڤه‌ببن، له‌ورا هیڤیدارین پتر خه‌م ژ ڤی بابه‌تی “ژ ڤی به‌رهه‌مێ شاكار” بهێته خوارن و ب هه‌ر ڕێكه‌كا هه‌بیت به‌رێ خوانده‌ڤانی پیچه‌كێ بده‌ینه ڤێ زه‌حمه‌ت و ماندیبوونا سالان یا نڤیسه‌ری دیتی كو پتر ژ 160 ژێده‌رێن جوداجودا تێكڤه‌داینه و شه‌ربه‌تا وان بۆ مه ب جوانی ل سه‌ر جوانییێ پێشكێش كرییه.
———————————————–
ژێده‌ر:
٭فلسفه الجمال والفن/د.عبدلله المگیری.
٭فلسفه الجمال والتژوق الفنی/د.امانی غازی جرار.
٭جمهوریه افلاتون/ افلاگون.
٭بومجارتن، اول مۆسس ومنڤر فی علم الجمال وفن العصر الحدیپ/ فواد الكنجی 2016.
٭فه‌لسه‌فه‌یا جوانییێ “نهێلیزم یان ئه‌نیگما”/ غیاسه‌دین نه‌قشه‌به‌ندی.
