ئۆتیزم نه‌خۆشییه یان په‌ككه‌فتنه؟!
نیهاد سه‌عدولا
ئه‌ڤ نه‌خۆشیه جهێ حێبه‌تیا زانستى و خه‌لكى بوویه ل سه‌رانسه‌رى جیهانێ، چونكو هه‌روه‌كو یا خۆیا كو ئۆتیزم هاتیه دیاركرن كو گیرۆبوونه د زمانى و ئاخفتنێ دا ل ده‌ف زارۆكى، لاوازییه د په‌یوه‌ندیێن جڤاكی دا، دگه‌ل ده‌وروبه‌رێن خوه، هه‌روه‌سا لڤێن دوباره‌كرى دكه‌ت به‌رده‌وام. كه‌سێ ئۆتیزم هه‌ى گرنگیێ ب هنده‌ك تشتان دده‌ت به‌رده‌وام چ یاریه‌ك بیت یان لڤینه‌ك یان ده‌نگه‌ك و… هتد. ئه‌ڤ نیشانه ده‌ردكه‌ڤن یان دیارن و مرۆڤ زویكا دبینت، یان ژى ژ نشكه‌كێ ڤه دیاردكه‌ن، ب تایبه‌تى ده‌مێ تو دبینى ژ مرۆڤان دویر دكه‌ڤن یان نه‌ئاخڤیت هه‌ر ژ سالا ئێكێ دا ل ژیێ زارۆكێ ئۆتیزمێ.
جاران ژى پشتى كو زارۆك ژ قۆناغێن پێشكه‌فتى دبۆریت یێن سروشتى زارۆكى دگریت، به‌لێ پاشڤه زڤرین ل ده‌ف و دیاردكه‌ت، شاره‌زایێن زمانى و ئاخفتنێ و جڤاكى پشتى ژ ژیێ سال و نیڤا هه‌تا دو سالان. رێژه‌یا ئۆتیزمێ هه‌ر (10.000) ده‌ه هزار كه‌سان (75) كه‌س تووشى دبوون، ب رێژه‌یا (4 – 1) كۆر پتر ژ كچان تووش دبن. هه‌روه‌سا ئێك ژ جۆرێن په‌ككه‌فتنێ یه دبنه ئاسته‌نگ بۆ مه‌ژى كو پێزانینا ب ب دروستى وه‌ربگریت، دێ چاوا چاره‌سه‌ریا وان كه‌ت، یان چه‌وا دێ ب كارئینیت، دبنه ئاریشه بۆ زارۆكان كانێ چه‌وا دێ شیێن په‌یوه‌ندیا گرێده‌ن ل ده‌ف كه‌سێن ل ده‌وروبه‌رێن وان. هه‌روه‌سا تێكچوون دوه‌رگرتنا شاره‌زایێن فێركرنێ و ره‌فتارێن جڤاكی دا. ژ پترترین نه‌خۆشیێن به‌ربه‌لاڤه ئه‌وێن ئامیرێ پێشكه‌فتنێ یێ زارۆكى دگرن، ئانكو ناهێلیت ژلایێ باشیێ وچاكیان ڤه پێش بكه‌ڤیت. به‌رده‌وام دمینته گه‌ل زارۆكى هه‌مى ژیانا وى .
رێژه‌یا زارۆكان هه‌ر (500) زارۆكان ئێكى دگریت و نوكه رێژه‌یا گرتنا زارۆكان به‌رب زێده‌بوونێ ڤه چوویه ب تایبه‌تى ل ئه‌مریكا. دیسا چو سه‌رژمێرێن دروست نینن ل ده‌فمه ول چ جهان ل جیهانێ، به‌لكو هه‌مى چینا دگریت دخێزانێدا، وهه‌مى ره‌گه‌ز وژیێن مرۆڤان.
ل سالا (1944) هاتیه ئاشكه‌راكرن و ل سالا(1978) هه‌ر (10000) ده‌ه هزار زارۆكان (300) زارۆك تووش دبوونێ ب تایبه‌تى ل ئه‌مریكا. ل سالا (2000) رێژه‌یا ئۆتیزمێ پتر لێ هات و ل ویلایه‌تا (نیۆجیرسى) ل ئه‌مریكا هه‌ر (1000) هزار زارۆكان (6) زارۆك دگرتن. له‌ورا نوكه بوویه جهێ پرسیارێ بۆچى هنده ئه‌ڤ رێژه‌یه د زێده‌بوونێ دا دایه، ئه‌ڤه ژلایێ بنگه‌هێ زێره‌ڤانیا نه‌خۆشیا هاتیه به‌لاڤكرن ل ئه‌مریكا.
ئۆتیزم كارتیكرنێ ل وه‌رارا سروشتى یا مه‌ژى دكه‌ت، د وارێ ژیانا جڤاكى و شاره‌زایێن نێزیكبوونێ.
تنگژین ل ده‌ڤ ئۆتیزمێ په‌یدادبیت ده‌مێ یێ به‌رامبه‌ر تێنه‌گه‌هیت، كانێ وى چ دڤێت یان چ داخوازیا دكه‌ت.
– هه‌روه‌سا زه‌حمه‌تێ دبینت د بزاڤ وچالاكیێن خوه مژوولكرنێ یان خرشى ژێ وه‌رناگریت. نه‌شیێت تێكه‌لیێ گه‌ل جیهانا ده‌رڤه‌ى بكه‌ت، ئه‌گه‌ر ب هنده‌ك تشتان رابیت به‌رده‌وام دوباره دكه‌ت و دروست پێ نارابیت كو مفاى ژێ وه‌رگریت، ب تایبه‌تى ئه‌گه‌ر چاڤدێرى ل سه‌ر نه‌بیت. نه‌خۆش ده‌ستێن خوه گه‌له‌ك بله‌ز دلڤینیت. و له‌شێ خوه گه‌له‌ك و بله‌ز دهه‌ژینیت. هنده‌ك جاران هۆسا سه‌ره‌ده‌ریێ گه‌ل خه‌لكى دكه‌ت، هه‌روه‌كى وان داخوازیه‌ك یا ژوى كرى، دچیته ده‌ف وان، یان تشته‌كى ده‌ته ڤێ. هنده‌ك كاران دكه‌ت بۆ كه‌سێ ل ده‌ف وى بێ كو ژێ داخواز بكه‌ت. دهێته گرێدان ب هنده‌ك تشتان ڤه، ب شێوه‌یه‌كێ نه‌یێ به‌ر عاقل، ئانكو نه‌یێ سروشتى، وه‌كى دێ ب یاریه‌كا ترومبێله‌كێ ڤه هێته گرێدان و پێ مژویل بیت، ب شێوه‌یه‌كێ نه‌یێ سروشتى، بێ وى ترۆمبێلێ بگوهۆریت، یان بچیته یاریه‌كا دى، دگه‌ل وێ چه‌ندێ هه‌ولدانا به‌رگریێ دكه‌ت بۆ گوهۆرینێ. هنده‌ك جاران دێ بینى ره‌فتاره‌كا دوژمنكارى گه‌ل ده‌وروبه‌رێن خوه دكه‌ت، یان دێ گه‌ل خوه كه‌ت. ئه‌م نه‌شیێن بێژین بتنێ ئه‌و نه‌خۆشیه‌كا دوینده‌هى یه، چنكو یا گرێدایه ب هۆكارێن ژینگه‌هێ ڤه، دبیت زارۆكى (چینه‌كا) ئۆتیزمێ هه‌لگردبیت، ئه‌وێن دبنه ئه‌گه‌ر بۆ ئۆتیزمێ، چنكو ئه‌و ل ده‌ستپێكێ دكه‌ڤیته به‌رامبه‌ر ژینگه‌هه‌كێ، كو نیشانێن ڤێ تێكچوونێ د ناڤدا هه‌نه، دبیته ئه‌گه‌ر نیشانێن ڤێ تێكچوونێ ل ده‌ف دیار بكه‌ن، ئه‌ڤ ئۆتیزمه یا ب گه‌له‌ك چینان ڤه گرێدایه، نه كو ب ئێك چین ڤه بتنێ، گه‌له‌ك تیۆر تا نوكه هاتینه به‌رهه‌ڤكرن هه‌ولدان یێن كرین بزانن ئه‌گه‌رێن ئۆتیزمێ و په‌یدابوونا وێ چنه.
