ئیران و پرۆژێ “ڕێكا ئاڤرمیش” یێ چینى
ئیران و پرۆژێ “ڕێكا ئاڤرمیش” یێ چینى
هه‌ڤكێشییا سیاسى ـ له‌شكرى ل ڕۆژهه‌لاتا ناڤه‌ڕاست به‌ر ب كیڤه؟
محه‌مه‌د عامر دێرشه‌وى
بسپۆرێ ڕۆژهه‌لاتناسى و زانستێن سیاسى
ل دووماهیا سالێن هه‌شتیان ژ سه‌دسالا بۆرى سه‌رۆكێ كۆمارا ئیسلامیا ئیرانى، ل وى ده‌مى هاشمى ڕه‌فسه‌نجانى، ل بن بیرووا ئیران “دلێ ڕێكا ئاڤرمیش”ـه (مه‌به‌ست ڕێكا بازرگانیا دیرۆكى یا كه‌ڤن د ناڤبه‌را چین و ئه‌ورۆپا دا)، باسێ نویڤه‌ژه‌نكرنا ڤێ ڕێكێ ئانى پێش. ئه‌وژى بۆكو ئیران ژ لایه‌كێڤه سه‌ربكه‌ڤیت ل سه‌ر قووناخا سه‌ختا ئابوورى ل وى وه‌لاتى و ژ لایه‌ك دیتر، بۆكو ئیران پێگه‌هه‌كێ ئابوورى یێ گرنگ وه‌ربگریت و ئیران ببیت خالا پێكڤه‌گرێدانا ڕۆژهه‌لات و باشۆرێ ڕۆژهه‌لاتێ ئاسیا (چین و هندوستان) دگه‌ل ئه‌ورۆپا و ئه‌فریقیا و ژ ڕه‌خه‌ك دیڤه وه‌لاتێن ل باكۆرێ ئیرانێ ب ڕێكا كه‌ناله‌كێ ئاڤێ، د ناڤ خاكا ئیرانێڕا، بگه‌هن ده‌ریایێن ئاڤا گره‌م (كه‌نداڤ و ده‌ریایا عومان).
ئه‌ڤ ده‌ستپێشخه‌ریا ڕه‌فسه‌نجانى دا گه‌له‌ك د به‌رژه‌وه‌ندیا ئیرنێدا ڕاوه‌ستیت و پێگه‌هه‌كێ چدیوپۆلیتیك ده‌ته ئیرانێ، كو كه‌سى نه‌دكارى نادیده بگریت. به‌لێ د ڕاستیدا ئه‌ڤ ده‌ستپێشخه‌رى پتر بسه‌ر خه‌ونه‌كا شرینڤه دچوو. چونكى نه شیانێن ئابووریێن ئیران دكارین ژ ده‌رحه‌ق پرۆژه‌یه‌ك وه‌سا مه‌زن ده‌ركه‌ڤن و نه‌ژى كاودانێن سیاسى و دورپێچا ل سه‌ر ئیرانێ ژ لایه‌ن ئه‌مریكاڤه ڕێ ددا ئیران ببیت “دلێ ڕێكا”:
هیلارى كلینتون، وه‌زیرا ده‌رڤه یا ئه‌مریكا، ل سالا 2011ێ پلانا پرۆژێ ڕێكا ئاڤرمیش یا نوى دانا. كاكلا پرۆژێ كلینتونێ ئه‌و بوو، كو ڕێك و ڕێبار نه‌كه‌ڤن ئیرانێ. پرۆژێ كلینتۆنێ دڤیا/دڤێت ڕێك و ڕێبارێن بازرگانیێ د ناڤبه‌را چین و ئه‌ورۆپا دا بكه‌ڤن ئه‌فغانستانێ و پاشان ب ڕێكا كه‌نداڤى (ل ڕه‌خێ ده‌وله‌تێن عه‌ره‌بى) به‌ر ب ئه‌ورۆپا. پرۆژێ “شاما نوى”، كو كازمیێ سه‌رۆك وه‌زیرێن عیراقێ ل سالا 2020ێ ژ واشنتون ڕاگه‌هاندى، گه‌له‌ك ب ڤى بابه‌تیڤه گرێدایه. (جیفرى مانكوف: https://cutt.us/Tggar)
ل سه‌رده‌ما ڕوحانیێ دوستێ ڕه‌فسه‌نجانى و سه‌رۆك كۆمارێ ئیرانێ، ئه‌وا ب خه‌ونا شرین هاتى ناڤ برن، كه‌فت ل سه‌ر ڕێكا جێبه‌جێ كرنێ:
أ. په‌یمانا 5 و 1 هات ئیمزاكرن و دورپێچا ئابوورى ل سه‌ر ئیرانێ ڕابوو.
ب. چینێ ده‌ستپێشخه‌ریا “كه‌مه‌ر و ڕێك” (ڕێكا ئاڤرمیش) ڕاگه‌هاند.
دگه‌ل ڕاگه‌هاندنا پرۆژێ ڕێكا ئاڤرمیش ژ لایه‌ن چینێڤه، ئیرانێ خوه دیت، نێزیك دبیت ژ خه‌ونا خوه و دیت، پرۆژێ “كه‌مه‌ر و ڕیك” ئیرانێ، وه‌كو دلداخوازكرى، دكه‌ت خالا پیكڤه‌گرێدانا چین و ئه‌ورۆپا ب ڕێكێن په‌ژایى. له‌وان هه‌ر زوو ئیران كه‌فت دانوستاندنان دگه‌ل چینێ، بۆ هه‌ڤكاریا بازرگانییا هه‌ڤپشك. د سه‌ره‌دانا سه‌رۆكێ چینێ بۆ ته‌هرانێ ل سالا 2016، هه‌مان سالا ئیمزاكرنا 5+1، چین و ئیرانێ 17 ڕێكه‌فتنێن ئابورى ئیمزا كرن، كو چین 40 ملیار دۆلاران ل ئیرانێ سه‌رمایه‌گوزارى دكه‌ت.
هه‌ردوو وه‌لات گه‌هشتن تێكگه‌هشتنه‌كێ، كو چقه‌كێ ڕێكا ده‌ریایى بگه‌هیت به‌نده‌رێن باشۆرێ ئیرانێ و ڕێكه‌كا په‌ژایى، دگه‌ل تۆرێن سكه‌هێن شه‌مه‌نده‌فه‌رێ، ژ چینێ بۆ كه‌زه‌خستانێ و وه‌لاتێن ئاسیا ناڤین بگه‌هیت ئیرانێ و ئه‌وجا ژ ئیرانێ به‌ر ب ئه‌ورۆپا ب ڤى ره‌نگى:
أ. ژ ئیرانێ بۆ تركیا ئه‌وجا بۆ ئه‌لمانیا و پاشان بۆ هه‌ردوو به‌نده‌رێن ڕۆتردام (هوله‌ندا) و ڤینیتسیا (ئیتالیا).
ب. ژ ئیرانێ بۆ ئازه‌ربایجان ئه‌وجا به‌ر ب مۆسكۆ و پاشان فنله‌ندا ل باكورێ ئه‌ورۆپا.
ج. ژ ئیرانێ بۆ عیراقێ ئه‌وجا بۆ هه‌ردو به‌نده‌ریێن لازقیه (سووریا) و به‌یرۆت (لوبنان) ل سه‌ر ده‌ریایا ناڤین.
هه‌روه‌سا ئیران خه‌ونه‌ك دیژى هه‌یه: پرۆژه‌یه‌ك كانالێ ئاڤێ بۆ گرێدانا ده‌ریایا قه‌زوین دگه‌ل دگه‌ل كنارێن ئیرانى ل هنداڤا ده‌ریایا عومان و ئه‌وجا به‌ر ب ئۆقیانۆسێ هندى. سه‌رۆكێ ئیرانى ئه‌حمه‌دى نه‌جات ل سالا 2012 ئه‌ڤ پرۆژه ئیمزا كریه، بودجه‌یه‌ك ده‌ستپێكى بۆ هاتیه ته‌رخان كرن، گۆره‌یى مالپه‌رێ سپوتینك دانوستاندن، بۆ جێبه‌جێكرنا ڤى پرۆژه‌یى دگه‌ل ڕۆسیا هه‌نه (https://sptnkne.ws/e868).
مفایێن ئیرانێ ژ پرۆژێ ڕێكا ئاڤرمیش:
ڕێكا ئاڤرمیش یا نوى، كو سه‌رۆكێ چینى، شى چینگپینگ، ل سالا 2013ێ ب ناڤێ “كه‌مه‌ر و ڕێك” راگه‌هاندییه نێزیكى 70 وه‌لاتان ل كێشوه‌رێن ئاسیا و ئه‌فریقیا و ئه‌ورۆپا ب ڕێكێن ده‌ریایى و په‌ژایى دگه‌هینیت یه‌ك. چقه‌كێ په‌ژاییى ڤێ ڕێكێ، كو گرنگترین چقێ ڕێیه، ژ ناڤه‌ڕاستا چینێ ده‌ستپێدكه‌ت، دگه‌هیت كازاخستان، ئه‌وجا بۆ ده‌وله‌تێن ئاسیا ناڤین پاشان بۆ ڕۆژهه‌له‌تا ناڤه‌ڕاست هه‌تا دگه‌هیت ئه‌ورۆپا. ئه‌ڤ چق ئیرانێ دكه‌ت سه‌نته‌ر و مفا و پێگه‌هه‌ك جیۆسیاسى هه‌ره گرنگى دده‌ت ئیرانێ. عیماد ئابشناس د لێكولینه‌كێدا بۆ مالپه‌رێ لێكولینان یێ مالپه‌رێ كه‌نالێ ئه‌جه‌زیره (https://cutt.us/tN3bc)، 11ى گولانا 2017، ب وردى ل سه‌ر مافیێن پرۆژه‌یى بۆ ئیرانێ به‌حس دكه‌ت:
• ئیران دبیت سه‌نته‌رێ گرێدانا چین و ئه‌ورۆپا (و د هه‌مان ده‌مدا گرێدانا رۆسیا و ئاڤێن گه‌رم).
• ڕێكوڕیبار ل ئیرانێ دهێن نوڤه‌ژه‌نكرن.
• سه‌رمایێ بیانى ل ئیرانێ دكه‌ڤیت كار، ب تایبه‌ت سه‌رمایه‌یێ چینى:
ـ ل گه‌ل سه‌ره‌دانا ڕوحانى بۆ چینێ، 17 پرۆژه ب كۆژمێ 40 ملیار دۆلاران هاتنه ئیمزاكرن.
ـ دهێت پێشبینیكرن ڕێكائاڤرمیش دو ملیۆن ده‌رفه‌تێن كارى ل ئیرانێ په‌یدا بكه‌ت.
ـ مفایێن گه‌شتوگوزارى و چاندنێ، نه‌مازه ئه‌گه‌ر پرۆژێ رۆسیا ـ ئاڤێن گه‌رم جێبه‌جێ بوو.
• گرانیه‌ك مه‌زن ل سه‌ر ئاستێ جوگرافى و سیاسه‌تا ناڤده‌وله‌تى.
• دۆرپێچا ئابوورى یا ئه‌مریكا ل سه‌ر ئیرانێ سڤك دبیت.
• چین و ڕوسیا (جڤاتا ئێمناهیێ) سزایا ل سه‌ر ئیرانێ فیتۆ دكه‌ن، تاگیرییا ئیرانێ دكه‌ن ل بابه‌تێ 5+1.
ڕێكه‌فتنا ئستراتیجییا 25 سالى د ناڤبه‌را چین و ئیرانێدا:
ژ دووماهیا سالا 2019ێ وه‌ره باس ژ ڕێكه‌فتنه‌كا ئستراتیجى دهێته‌كرن د ناڤبه‌را چین و ئیرانێدا. تا نوكه ورده‌كارییا ڤێ ڕیكه‌فتنێ ب دروستى نه‌هاتیه ئاشكه‌راكرن. لێ ئه‌ڤ ڕیكه‌فتن گه‌له‌ك به‌رفره‌هتره ژ ڕێكه‌فتنێن سالا 2016ێ، ده‌ما سه‌رۆكێ چینى سه‌ره‌دانا وه‌لاتێ ئیرانێ كرى.
عه‌لى ئالفونه، “مه‌زنێ لێكۆ‌رێن په‌یمانگه‌ها ده‌وله‌تێن كه‌نداڤا عه‌ربى ل واشنتون”، لێكولینه‌ك بۆ مالپه‌رێ ڤێ په‌یمانگه‌هێ (https://cutt.us/IicMd) نڤیسییه. پێزان لسه‌ر ڤێ ڕێكه‌فتنا ستراتیجى به‌لاڤ كرنه: ئه‌ڤ ڕێكه‌فتنا 18 لاپه‌رى بۆ ماوێ 25 سالان ڤه‌دكێشیت، چین نێزیكى 400 ملیار دۆلاران ل ئیرانێ سه‌رمایه‌دكه‌ت بۆ گه‌له‌ك جۆرێن پرۆژه‌یان.
ڕێكه‌فتنا ئستراتیژى نه‌قشه‌ڕێكه‌ك ڕۆهن پێشكێش دكه‌ت بۆ چاوانیا كاركرنا ئیرانێ د ناڤ پرۆژێ ڕێكا ئاڤرمیش یێ چینى. خالا یه‌كێ ژ په‌یمانا ئستراتیجى باسێ وه‌راردانا هاریكاریا ئستراتیجى یا گشتگیر د په‌یوه‌ندیێن دقوولى و هه‌رێمى و ناڤده‌وله‌تیدا دكه‌ت. ئه‌ڤجا شێوێ هاریكارییا چین و ئیرانێ د پرۆژه‌یێن جۆراوجۆردا ل وه‌لاتێن باكستان و ئه‌فغانستان و عیراق و سووریا.
ڕێكه‌فتنا ئستراتیچى لایه‌نێ چه‌ككرن و له‌شكرى ژى ب خوه‌ڤه ڤه‌دگریت. 5000 كه‌س ژ هێزێن ئێمناهیا چینى ڕێكوڕێبارێن ڕێكا ئاڤرمیش د ناڤ ئیرانێ دا دپارێزن.
سه‌نته‌رێ ئیمارات بۆ سیاسه‌تێ دبینیت ئه‌ڤ ڕیكه‌فتنا ل 25ى حوزه‌یرانا 2020 ژ لایه‌ن حوكمه‌تا ئیرانێڤه هاتى بریاردان و وه‌زیرێ ده‌رڤه یێ ئیرانێ بۆ ئیمزاكرنا ڕێكه‌فتنێ هاتییه ته‌كلیفكرن. ڕێكه‌فتن دێ ئابوورا داكه‌فتیا ئیرانێ ژ مه‌ترسیان رزگار كه‌ت و دێ ئیران بیت سه‌نته‌رێ هه‌رێمى یێ ڕێكا ئاڤرمیش (https://cutt.us/sTFxr).
خالا هه‌ره‌گرنگ ژ ڕێكه‌فتنێ پێكڤه‌كاركرنا چین و ئیرانێیه ل سه‌ر ئاستێ پرسێن ڕۆژهه‌لاتا ناڤه‌ڕاست. ب گۆتنه‌كا دیتر: ئیران وه‌لاتێ چینێ، بۆ به‌رژه‌وه‌ندیا خوه دكێشیت ڤێ ده‌ڤه‌رێ و چینا زلهێزا مه‌زن، دووه‌م ئابوورێ جیهانى، دێ ب مشوه‌ره‌ت و تفاق دگه‌ل ئیرانێ كاركه‌ت ل وه‌لاتێن ده‌ڤه‌رێ. ئه‌ڤ پێكڤه‌كاركرن دێ نه‌ته‌نها ل سه‌ر ئاستێن ئابوورى و بازرگانى بیت، چه‌كێ چینى و دگه‌لدا له‌شكرێ چینى دێ ل ئیرانێ ئێن بجهـ كرن.
ململانا ئه‌مریكا دگه‌ل چین و ئیرانێ ڕۆهنه و باس ژێ دهێته‌كرن، لێ ڤێ ڕێكه‌فتنێ و بارێ دگه‌لدا دهێته، دێ چ كاردانه‌وه ل سه‌ر بارێ كوردستانێ هه‌بیت؟
ئه‌ڤ بابه‌ت؛ بابه‌ته‌كه، هه‌تا نوكه سیاسى و ئه‌كادیمى و ڕاگه‌هاندنكارێن كوردستانێ نابینن، شایانى لێكۆلین و شرۆڤه‌كرنێ!
