ئەم ب چی artificial intelligence وەرگێڕین؟
د. فاضل عمر
ھندی من دووڤچۆن كری، ئەرەبان ب (الذكاء الاصطناعي)ّ (زیرەكییا چێكری) وەرگێڕایە و فارسان كریە (هوش مصنوعی: ھۆشێ چێكری)… د كوردی دا، ھێشتا دودلیەك ھەیە. ب سۆرانی، من ژیریی دەستکرد، زیرەکیی دەستکرد یان ھۆشی دەستکرد… دیتینە. ب كرمانجی، ژیریا دەستكرد، ھۆشێ چێكری، زیرەكیا دەستكار و یێن دی ھەنە.
ھەلبەت، سەرڤەسەرڤە، بۆ وەرگێڕانا دو پەیڤان ئەڤە ھەمی پێ نەڤێت، لێ وەختێ بێسەری ئان فرەسەری ھەبت ل مەیدانا زمانزانیێ، ئەڤ سەختكرنا تشتەكێ ب سانەھی، ڤەڕێژەكا نۆرمال و ھێساییە. بەری ھەرتشتی پەیڤا دەستكرد، كارەكێ لێكدایە، ھەكەر دەستكر؛ دەستكەر؛ دەستكار بایە، دا بێژم وەكی دەستكوژە، لێ سەركردە ھەبت و “دەستكرد”ێ بۆ چێكرنێ لبەر چێكەین، تێكدانا سیستەمێ زمانیە. لەو فەربوو، ب سۆرانی دەستكردە بایە و پاشی مە دانوستاندن ل پێگوھۆڕكێ intelligence كربایە. چاوا بت، مە دو پەیڤ ھەنە، دێ چاوا كەینە كوردی و ھند.
Artificial دبت ب ئێك ژ ئەڤان پەیڤان وەرگێڕین؛ چێكری، دەستكار، ئامیرانی، سازەنی (وەكی دۆشەنی)، مەكینەیی، چێگەرانی.
Intelligence د ئنگلیزی دا بۆ دو واتەیێن سەرەكە دھێت؛ زیرەكی، ژیری، تێگەھشتن و ھەوالگیری، جەھسووسی، ئاگەھگیری. ھەلبەت، ئەڤ intelligenceە گرێدایی زیرەكی و فەھمكرنێیە.
دێ مینت، پێكڤە وەكو زاراڤ، باسێ چ دكەن؟
سادەترین پێناسەیا Artificial intelligence شیانا سیستەمەكێ كۆمپیۆتەرییە، كو كارێن وەكی یێن ھشمەندیا مرۆڤی بكەت، وەكی؛ فێربوونێ، تێگەھشتنێ، ئاڕێشە چارەكرنێ، بەرئاقلكرنێ، و بڕیاردانێ. ب گۆتنەكا دی، Artificial intelligence و كورتكریا وێ AI مەكینەیەكە، دشێت ڕۆلێ مەژێ مرۆڤی بگێڕت (وەرگرتن، فەھمكرن و بەرسڤدان)… ئانكو ئەم یێ باسێ مەكینەیەكا ئاقلدار دكەین.
وەرن دا بینینە بەرێك.
مە ل ڕەخێ intelligence ھۆش (ھش)، ھش و بیر، ھشمەندی، مەژی، ئاقل، ژیری، زیرەكی، شەھرەزایی، خرەد، ھندێشە (ئەندێشە)، ھزر، سگال، پندار، تێگەھشتن، فەھم، ئاگەھ،… ھەنە و نەدوورە تشتەكی ژ ڕەگێ ئاڤێستایی *مەن- (ھزركرن) ژی داڕێژین.
ل ڕەخێ artificial، مە دەستكار، سازتن، چێكرن، نژنین، ئاڤاكرن، لێكدان، و ئالاڤ، ئامیر، مەكینە، خوەگەڕ، خوەكار،… ھەنە. ئەز دشێم لەپسازی بۆ داڕێژم ئان ھزرەكێ ل ئافراندنێ بۆ بكەم، وەكی ئافریدە.
ژ ھەردووان و نەدوورە ژ جھەكێ دی، مە پەیڤەك دڤێت، ئاقلداریا ئامیری ئان ھۆشێ چێكری دیار بكەت. ب گۆتنەكا دی، ئەم ھەوجەی فەرھەنگەكا سیپ و بەرانبەری یا مەژێ مرۆڤینە، دا تشتەكێ بەرئاقل و مەنتقی چێكەین. گەر ئەم ل دەستپێكێ، كۆمپیۆتەری دانینە بەرانبەر مەژی و پێدا بھێینە خوارێ.
ڤەڕێژا مەژی چییە؟ ھەكەر ھزربت، یا كۆمپیۆتەری دێ چ بت؟ ھەمان تشتە ئان تشتەكێ دییە؟ سەرباری ئەڤێ پرسیارێ، پشتی مرۆڤێ كورد خوە د زمانی دا ژ گیانەوەران جودا كری: پەیڤا گیانەوەر بەرانبەری مرۆڤی بۆ دانایە، چەرین، زان، ئاڤسبوون، تەركین، مرار، سەكتین، گۆڤ، تەول، كۆل، گاڕان، ئالیك، ئالف، كادین، داكرن و چەرتكرن، كەری، ڕەڤی، ڕەڤدە،…ھتد بۆ تەرخانكرینە و یێن خوە جوداكرینە. وا دیارە، مە دڤێت خوە ژ ئامیران ژی جودا بكەین و فەرھەنگۆكەكا جودا بۆ داڕێژین.
ئەڤە دەرگەھەكێ دییە، ئەم تێڕا ل پەیڤەكێ بنێڕین، ئانكو ئەم پەیڤەكا وەكی ھۆش وەرگرین و پاشگرەكێ وەكاتیێ لێ زێدە بكەین: ھۆشوەر، ھۆشەسا، ھۆشوەش، ھۆشگۆن، ھۆشال… بۆ نموونە گەر ئەم “”مەژال”” بۆ تشتێ وەكی مەژێ مرۆڤی پەسەند بكەین، دێ ھۆشالی ژی وەكو ناڤ بۆ ھۆشێ ئامیری پەسەند كەین، ھینگێ ھەرتشت دێ كەڤتە جھێ خوە و ئەم دێ ژ دو-سێ پەیڤیێ ژی ڕزگاربین.
مەژال ئان مەژامیر: ھەر ئامیرەكێ جھەك لێ ھەبت، بشێت سەربخوە كار بكەت.
ھۆشال ئان ھۆشەل ئان ئان ھۆشامیر: ھۆشێ ئامیرەی.
ھەلبەت، گەر ئەڤە فۆرمە پەسەند نەبت، ئەم دكارین، مەژوەر، ئان مەژگۆن، ئان مەژسا، ئان مەژوەش،.. ھەلبژێرین، دگەل تەمامكەری؛ ھۆشوەر، ئان ھۆشگۆن، ئان ھۆشسا، ئان ھۆشوەش.
گەر ھوون ڕێ بدەنە من، ئەز بڕیارێ بدەم، دێ:
مەژال بۆ (الدماغ/ العقل الصناعی) ھەلبژێرم.
ھۆشال بۆ (العقل/ الذكاء الاصطناعي).
گەر ئەڤە ھەمی گران بت؛ ھۆش ئان زیرەكیا چێكری باشن.
ل دوماھیێ، ھزرنەكەن ئەڤە دوور كوردینە. مە، چەنگال ژ چەنگ، كۆمەل و قۆمەل ژ كۆم، شەمال ژ شەما و زەنگل ژ زەنگ ھەنە، ئەڤە ھەمی ژ ناڤەكی و پاشگر -ال و ھەڤدەنگێن وی ھاتینە داڕێشتن.