بارزانی بزاڤا رزگاریخوازا كودی 1975-1990
مه‌سعود بارزانی
پشكا شه‌شێ
108
پشتی هه‌لسه‌نگاندنا ره‌وشێ، مه بریار دا هێرشێ بكه‌ینه سه‌ر حاجی ئۆمه‌ران. مه دخواست ژ ئالییه‌كێ ڤه خوه تاقی بكه‌ین و ژ ئالییه‌كێ دی ڤه بزاڤا رزگاركرنا حاجی ئۆمه‌ران بكه‌ین. بلنداهیێن ته‌مه‌رچین د ده‌ستێ حزبا دیمۆكراتا ئیرانێ دا بوون، ئه‌ڤه كوسپ بوو د رێكا هێزێن مه‌دا.
ل شه‌ڤا 17 ل سه‌ر 18ی چریا ئێكێ 1980ێ، پێشمه‌رگه‌یێن دیمۆكراتێ ب پشته‌ڤانییا تۆپخانا ئیراقێ هێرش كره سه‌ر بنگه‌هێ سه‌ربازی یێ (پادگان) ل خانێ، تۆپبارانكرن ب شێوه‌یه‌كی بوو كێمجاران ب وێ دوژاریێ روودایه، لێ ده‌ركه‌فت كو فه‌رماندارێ تیپێ، سه‌رهه‌نگ مهام، فه‌رمانداره‌كێ ئازایه، ژبه‌ركو خوه ل به‌ر هه‌موو وان فشاران راگرت. پشتی هینگێ هێزێن دیمۆكراتێ ته‌مه‌رچین چوول كر و پشتی وێ، مه هێزێن خوه هنارتنه بلنداهییان و گوندێن ده‌ردۆر. مه ژ ئیرانێ خواست هاریكارییا مه بكه‌ن بۆ رزگاركرنا حاجی ئۆمه‌ران، رازیبوون نیشا دا، لێ ب راستی سۆزا خوه وه‌كو پێدڤی ب جهـ نه‌ئینا.
ل رۆژا 5ی چریا دویێ 1980ێ، پێخه‌مه‌ت خوه به‌رهه‌ڤكرنێ دگه‌ل هه‌موو فه‌رماندارێن پێشمه‌رگه‌ی كۆم بووم، پشتی گه‌نگه‌شێ ئه‌ركێن وان ب ڤی شێوه‌ی هاتنه دیاركرن:
عه‌لی خه‌لیل و سه‌بری نێروه‌یی و عه‌لی شه‌عبان و نه‌جمه‌دین گۆرۆنی بچنه دۆلا ئێنه و مه‌ران و فشارێ بێخنه سه‌ر رێكا چۆمان ــ حاجی ئۆمه‌ران، عه‌لی خه‌لیل به‌رپرسێ میحوه‌ری بوو.
ملازم عه‌لی و هێزا لقا دو بچنه ئالییێ گونده‌ژوور ب مه‌ره‌ما داكه‌فتنێ بۆ سه‌ر رێكا رایات.
حه‌مید ئه‌فه‌ندی و عه‌ریف یاسین و لقا چار و ته‌حسین نێروه‌یی و عه‌بدولره‌حمان تاها بۆ دۆلا سێبه‌ر ل رۆژهه‌لاتێ حاجی ئۆمه‌ران بچن.
حه‌سۆ ژاژۆكی بۆ سه‌رێ شیوه‌ره‌شێ هاته دانان.
هێزێن لقا دو، ره‌سوول فه‌قی و عه‌بدوللا قادۆ و فه‌یزۆ سه‌لیم خان و مه‌لا ره‌سوول، ژ ته‌مه‌رچینێ بۆ جادێ بچن.
حاجی بێرۆخی و ره‌شید ئیسۆمه‌ری و ره‌ئیس عه‌بدوللا و ئازاد به‌رواری و فه‌تاح ئاغا، ب شێوه‌یه‌كێ فه‌رمانداری سه‌رپه‌رشتییا به‌ره‌یان دكر.
بۆ رۆژا 11ی چریا دویێ 1980ێ، هه‌موو كاروبار ته‌مام بوون و هێزێن مه لڤین كر و به‌ر ب جهێن خوه ب رێ كه‌فتن.
ب ڤی شێوه‌ی د گه‌ل ئیرانێ دا رێككه‌فتین:
ب تۆپخانێ پشته‌ڤانییا هێزێن مه بكه‌ن.
ژ روویێ لۆجستی و ڤه‌گوهاستنا شه‌هید و برینداران مفا ژ هێلیكۆپته‌ران بهێته وه‌رگرتن.
هه‌كه هێلیكۆپته‌رێن دوژمنی هێزێن مه بۆمبه‌بارانكرن، ئیران ب فرۆكه‌یێن شه‌ركه‌ر بهێته ناڤا شه‌ری. ئیرانێ سۆز دا، لێ وه‌كو پێدڤی نه‌بوو، هه‌كه ئازایه‌تییا فه‌رماندار و پێشمه‌رگه‌یێن مه نه‌بایه، هێزێن مه دا وێران بن.
د وی شه‌ری دا بۆ مه ده‌ركه‌فت، ره‌وشا هێزێن رژێمێ ژ وێ ب هێزتر و زێده‌تر بوو یا مه هزر بۆ دكر، ژبه‌ركو ل گۆره‌ی وان زانیاریێن دگه‌هشتنه مه، پێدڤییه دوژمن یێ لاوز بیت و شیانێن به‌رگرییا وه‌سا نه‌بن. ئاسته‌نگا مه‌زن به‌فر و سه‌رما بوو، ب راستی پشتی هینگێ بۆ مه دیار بوو كو شاشییه‌كا مه‌زن بوو ل وی وه‌رزێ سالێ و ل جهه‌كێ وه‌سا سار و زۆزانی هێرشه‌كا وه‌سا بهێته كرن.
ل رۆژا 15ی چریا دویێ 1980ێ، هێرشا پێشمه‌رگه‌ی ده‌ست پێكر، به‌ری ده‌ستپێكرنا وێ هێرشێ، تۆپخانا ئیرانێ تۆپباران ده‌ستپێكر، لێ ل ئاستێ چاڤه‌رێكری نه‌بوو، جاره‌كێ هند نه‌مابوو ل سه‌رێ شیوه‌ره‌شێ هێزێن مه ژ ناڤ ببه‌ن. عومه‌ر عوسمان كو د وی واری دا شاره‌زایه، به‌رپرس بوو ژ ئاراسته‌كرنا تۆپان، نه‌رازی بوو و داخواز كر تۆپ راوه‌ستن، ژبه‌ركو ئارمانجێن خوه نائینن و مه‌ترسی هه‌یه ل هێزێن مه بده‌ن.
ل میحوه‌رێ دۆله‌سێبه‌ر، سێ جهێن گرنگ و ستراتیژی كه‌فتنه ده‌ستێ پێشمه‌رگه‌ی و پێنج سه‌رباز ب ئێخسیری هاتنه گرتن.
پێشمه‌رگه ژ میحوه‌رێ شیوه‌ره‌شێ هه‌تا حاجی ئۆمه‌ران چوون، لێ ل بلنداهییان ژ ئه‌گه‌رێ به‌فر و باهۆزان كه‌فتنه ره‌وشه‌كا دوژار. ئه‌و ده‌مه‌كێ درێژ بوو پێشمه‌رگه‌ی شه‌ره‌كێ وه‌سا مه‌زن یێ سه‌ربازی نه‌كربوو، لێ قه‌هره‌مانییا خوه نیشا دا و ئیران و خه‌لكێ ده‌ڤه‌رێ حێبه‌تی كربوون.
داریووش فرووهه‌ر، سه‌ره‌دانا ده‌ڤه‌رێ كربوو و ل ده‌مێ وێ هێرشێ ل نك مه بوو، گه‌له‌ك ب زه‌لالی بۆ سه‌رهه‌نگ مهامی گۆت: پێشمه‌رگه‌ی قه‌هره‌مانانه هێرش كر، لێ مه (ئیران)ێ بێسۆزی د گه‌ل وان كر و ئه‌ڤه جهێ شه‌رمزارییێ یه. هه‌روه‌سا گۆتی: دێ چمه ته‌هرانێ و دێ بۆ ئیمام خومه‌ینی ب خوه بێژم”.
شه‌ری 48 ده‌مژمێر ڤه‌كێشا و گه‌له‌ك جه كه‌فتنه ده‌ستێ پێشمه‌رگه‌ی، لێ مه بڕیار دا خوه ڤه‌كێشین، ژ به‌ر كو مه‌ترسییا وێ ئێكێ هه‌بوو ژبه‌ر به‌فرێ رێك بهێنه گرتن و كه‌س ژی خوه ل به‌ر وێ سه‌رمایێ ناگریت. هێزێن ئیراقی ژی ل دیانا خوه به‌رهه‌ڤ كربوو، بۆ هێرشه‌كا مه‌زن و ئه‌و ره‌وشا پێشمه‌رگه كه‌فتیێ به‌رگری پێ نه‌دهاته كرن.
ئه‌و زیانێن گیانی یێن به‌ر ب دوژمنی كه‌فتین، ب كوشتی و برینداران ڤه زێده‌تر ژ حه‌فتێ سه‌ربازان بوون، پێنج سه‌رباز ژی ب ئێخسیری هاتنه گرتن، هه‌ژماره‌كا چه‌ك و ته‌قه‌مه‌نییان ژی كه‌فتنه ده‌ستێ پێشمه‌رگه‌یێن مه.
زیانێن هێزێن مه
د وی شه‌ری دا چه‌ند پێشمه‌رگه شه‌هید بوون و گیانێ خوه‌یێ بلند گۆری كوردستانێ كر كو پێكهاتی بوون ژ: (فه‌تاح ئاغا، سه‌عید تۆماری، فه‌یزۆ سه‌لیم خان، مه‌لا ره‌سوول، عه‌لی سوورچی، سلێمانی چاربۆتی، تێلی خه‌سره‌و، سلێمان كه‌ریم بارزانی، مه‌جید تۆماری، جه‌مال باب یه‌زدین بادلی، ئه‌حمه‌د حه‌دۆ بارزانی، عه‌بدوللا میرزا بارزانی، قادر ئیسلام به‌رێ گاره‌یی، شاكر عه‌زیز) و بیست و شه‌ش پێشمه‌رگه ژی بریندار بوون.
شه‌هیدبوونا ڤان قه‌هره‌مانان ئه‌ز دلگران و خه‌مبار كرم، لێ ل دۆر فه‌تاح ئاغا، رۆژه‌كێ به‌ری دانانا پلانا هێرشێ، برووسكه‌یه‌كا كاك عه‌لی عه‌بدوللا بۆ من هات كو عه‌بدوللا ئاغایێ برایێ فه‌تاح ئاغای گه‌هشتیه باره‌گه‌هێ مه‌كته‌با سیاسی و ژنوو ژ سلێمانییێ ده‌ركه‌فتییه و په‌یوه‌ندی ب شۆره‌شێ كرییه. هندی هاتمێ و من بزاڤ كرن، نه‌شیام فه‌تاح ئاغای رازی بكه‌م ڤه‌گه‌ریته مه‌كته‌با سیاسی دا عه‌بدوللایێ برایێ خوه ببینیت، شه‌هید بوو و نه‌دیت.
یا راست بیت هێرشكرن د وه‌رزێ سه‌رمایێ و به‌فرێ دا شاشی بوو لێ ئه‌ڤه بۆ مه بوو سه‌ربۆر و وانه‌یه‌كا باش كو ب گشتی د ناڤ به‌فر و باهۆزان دا شه‌ر و به‌رگری گرانتره.
8- شه‌رێ چیایێ سورێن:
سالا 1981ێ، پێشمه‌رگه‌یێن مه‌یێن قه‌هره‌مان ل گوندێ بانیبنۆكێ ل چیایێ سورێن و ده‌ڤه‌را زه‌لام و كه‌ڕچال، د دو داستناێن مه‌زن دا دو گورزێن ب هێز ل سه‌ربازێن رژێمێ دان. د وێ داستانا قه‌هره‌مانانه دا هه‌ژماره‌كا چكدارێن رژێمێ هاتنه كوشتن و برینداركرن، سه‌د و بیست و چار سه‌رباز ژی ب ئێخسیری هاتنه گرتن، ب سه‌دان پارچێن چه‌كی و كه‌لوپه‌لێن سه‌ربازی ژی كه‌فتنه ده‌ستێ پێشمه‌رگه‌ی، لێ ب مخابنی ڤه د ڤێ داستانێ دا هه‌ر ئێك ژ ئه‌كره‌م حه‌مه‌ره‌شید بانیبنۆكی و مامۆستا سلێمان و عوسمان پێنجوێنی و فه‌رماندارێ چاڤنه‌ترس ئه‌بووبه‌كر مه‌حموود بانیبنۆكی، گیانێن خوه گۆری ئاخا پیرۆزا كوردستانێ كر و گه‌هشتنه كاروانێ نه‌مران.
سالا 1981ێ ژی چالاكیێن پێشمه‌رگه‌یێن كوردستانێ دژی داموده‌زگه‌هێن سه‌ركوتكرنێ یێن به‌عسییان به‌رده‌وام و د پێشڤه‌چوونێ دا بوون، ب شێوه‌یه‌كی كو د ده‌مێ شه‌ش هه‌یڤێن ئێكێ یێن سالا 1981ێ، پێشمه‌رگه‌یێن قه‌هره‌مان زێده‌تر ژ دوسه‌د و سیهـ و هه‌شت چالاكییان كرن.
د وان چالاكییان دا زیانا دوژمنی پێكهاتی بوو ژ هزار و دوسه‌د و پێنجی و ئێك كوشتییان، هه‌ژماره‌كا مه‌زن ژی بریندار بوون. پێشمه‌رگه‌یێن مه ده‌ستكه‌فتێن مه‌زن ب ده‌ست كه‌فتن، لێ ب مخابنی ڤه د وی ده‌می دا چل و هه‌شت پێشمه‌رگه شه‌هید بوون و گیانێن خوه گۆری كوردستانێ كرن و هه‌ژماره‌ك ژی بریندار بوون.
9- شه‌رێ بیاره:
پێشمه‌رگه‌یێن مه‌یێن قه‌هره‌مان ب فه‌رماندارییا نادر هه‌ورامی، هێرشه‌كا به‌ربه‌لاڤ بۆ سه‌ر بنگه‌هـ و باره‌گه‌هێن رژێمێ ل بیاره و شرام ده‌ستپێكر. د وی شه‌رێ مه‌ردانه‌دا بۆ چه‌ند رۆژان ده‌ست ب سه‌ر ده‌ڤه‌رێ دا هاته گرتن و زیانێن مه‌زن ب دوژمنی گه‌هشتن، كوشتی و بریندارێن وان مابوونه ل ده‌ڤه‌رێ، چل و پێنج سه‌رباز ژی ب ئێخسیری هاتنه گرتن، چه‌ند پارچێن چه‌كی و كه‌لوپه‌لێن سه‌ربازی ژی كه‌فتنه ده‌ستێ پێشمه‌رگه‌ی. ئه‌ڤ داستانه ب خوینا هه‌ر ئێك ژ سلێمان شه‌میرانی و مه‌جنوون هه‌ورامی و حه‌سه‌ن شیره‌مه‌ری و عومه‌ر براخاس هاته تۆماركرن و چه‌ندین پێشمه‌رگه ژی بریندار بوون.
ل رۆژێن 3 و 5ی كانوونا دویێ 1982ێ، برووسكه‌یه‌ك ژ لقێن سێ و چار گه‌هشته مه ل دۆر پشكدارییا هێزێن مه د شه‌رێ توێله و بیاره دا، كو پشتی هینگێ بیاره هاته كۆنترۆلكرن، هه‌ر ب بریارا ته‌هرانێ هێزێن ئیرانێ خوه ڤه‌كێشا. ئه‌و بریار جهێ حێبه‌تیێ بوو كو چاوا هێزێن ئیرانێ پشتی كۆنترۆلكرنا ده‌ڤه‌رێ خوه ڤه‌كێشا، هه‌لبه‌ت وه‌سا دیار بوو ئیرانێ نه‌دخواست ببیته ئه‌گه‌رێ ئازراندنا هه‌ستێ عه‌ره‌بان. د ڤێ رۆژێ دا زانیاری بۆ مه هاتن كو ناحیا شێروانا مه‌زن هاتیه تێكدان و خه‌لكێ وێ بۆ ده‌ردۆرێن هه‌ولێرێ هاتینه ڤه‌گوهاستن و دبیت هێزێن ئیراقێ ژی ژ ده‌ڤه‌رێ بهێنه ڤه‌كێشان.
