بارزانی و بزاڤا رزگاريخوازا كوردى 1975 – 1990
مەسعوود بارزانی
پشكا چاردێ:
تاوانێن رێكخستی یێن حكومەتێن ئیراقێ دژی مللەتێ كوردستانێ و سیاسەتا ڕاگوهاستنێ و عەرەبكرنا كوردستانێ
144
ب درێژاهییا ژیێ دەولەتا ئیراقێ، سیاسەتا كۆمكوژی و ڕاگوهاستنێ و گوهۆڕینا دیمۆگرافیا كوردستانێ و بزاڤا بوهژاندنا مللەتێ كورد، د بەرنامەیێن حكومەتێن ئێك ل دووڤ ئێك یێن بەغدا ژدەرڤە هەموو قانوون و رێسا و بەلگەنامەیێن تایبەت ب مافێن مرۆڤی و نەتەوەیان بوویە بنەمایەكێ بنەجه و نەگۆر. هەموو ئەو سیاسەت و رێكار دچنە د خانەیا تاوانێن نێڤدەولەتی دا یێن ل دژی مرۆڤایەتیێ وكۆمكوژیێ و جینۆساید و بوهژاندنا نەتەوەیان.
قانوون و رێسایێن نێڤدەولی و بەلگەنامەیێن تایبەت د وارێن مافێ مرۆڤی دا، گەلەك ب زەلالی پێناسەیا وان تاوانان كریە كو ل دژی نڤش و گرۆپێن جودا ژ ئالییێ نەتەوا دەستهەلاتدار ڤە دهێنە كرن. د پێناسا رێككەفتنا رێگرتنێ ل كۆمكوژیان و سزادانا ڤان تاوانان دا، ب ڤی شێوەی بەحس ل كۆمكوژیان هاتیە كرن: ژ ناڤبرنا ب ئەنقەست یا گرۆپ، یان كۆمەكا نفشی، ئۆلی، نەتەوەیی، ئەڤ ژ ناڤبرنە پێكهاتیە ژ بنبڕكرنا تەمام، یان پشكەك ژ خەلكێ گرێدای وی گرۆپی، یان گەلەكی، یان لێدانا كورزێن دژوار و جەرگبڕ د سلامەتی و ساخلەمییا جەستەی دا، یان گیانێ ڤی مللەتی، هەروەسا ڤەقەتیانەك كو مەرەم پێ بوهژاندن بیت، یان پاككرنا ڕەه و ریشالان، یان كۆچپێكرن و ڕاگوهاستنا ب زۆری یا زارۆكێن ڤی گرۆپی، یان مللەتێ وی بكەن.
د ماددەیێ دویێ یێ ڤێ رێككەفتنێ دا ب ڤی شێوەی بەحسێ شێوەیێن ڤان كۆمكوژیان هاتیە كرن:
كوشتنا ئەندامێن وی گرۆپی.
وەشاندنا گورزێن گەلەك دژوار و جەرگبڕ ل سلامەتی و ساخلەمییا گرۆپی.
سەپاندنا كاودان، یان ڕەوشەكا ب ئەنقەست ل سەر ژیانا ڤی گۆرپی ب مەرەما ژناڤبرنا فیزیكی، بۆ وێ ئێكێ ببیتە ئەگەرێ ژ ناڤچوونا وی یا تەمام، یان پشكەك ژ وی گرۆپی.
كۆچپێكرن و ڤەگوهاستنا ب زۆری یا زارۆكان د وی گرۆپی دا بۆ گرۆپەكی دی.
ل گۆرەی ڤێ رێككەفتنێ گرۆپ پێكهاتینە ژ:
– گرۆپێن نشتیمانی: پێكهاتینە ژ كەمینەیەكێ كو ل ژێر دەستهەلاتا دەولەتەكا سەربخوە دا دژین و بۆ پاراستنا هەبوونێن خوە وەكو هەستا نەتەوایەتی و ئۆلی و زمانی، ژ پشكا مەزن یا جڤاكی جودانە. گرۆپێن نشتیمانی پێكهاتینە ژ كەسێن كو پێكڤە وەستگەها نەتەوەیی و نشتیمانی یا هەڤپشك هەبن. لێ رەنگە وەلاتەكێ دی هەلبژارت دبیت. هەر ژ بەر وێ مللەت نیشادەرێ زاتێ سیاسی و مافێ هەبوونا تاكەكەسی یە.
– گرۆپێن نفشی: نەتەوە، یان نفش، ب گرۆپەكێ مرۆڤی دهێتە گۆتن كو كۆمەكا میتۆدێن هەڤپشك یێن ژیانناسی، جڤاكی، زمانناسی، دیرۆكی و كولتوری و فەرهەنگی هەنە. هەلبەت جوداكرنا گرۆپێ نەتەوەیی و گرۆپێ رەگەزی، كارەكێ بساناهی نینە. هەر ژبەر وێ یەكێ پشكەكا بەرهەڤكەرێن وێ رێككەفتنێ و بریارنامەیێن وان چ جوداهییان د ناڤبەرا ڤان هەردو پەیڤان دا نابینن و پشكەكا وان دبێژن، گرۆپێ نەتەوەیی، یان رەگەزی، كۆمەكا بچووك یا گرۆپێ نشتیمانی و نەتەوەیی نە.
– گرۆپێن رەگەزی: كۆمەكا مرۆڤانە كو تایبەتمەندیا هەڤپشك یا جەستەیی و دەلیڤا گەشەكرنا دەروونی هەیە، پەیڤا رەگەز، یان نەژاد ل ڤێرێ ب تنێ ب رامانا ژیانناسینێ هاتیە و مەرەم ژ وێ پەیڤێ رێژەیا تایبەتمەندیێ و كێماسیێن جەستەیی یێن جودایە د ناڤا مرۆڤان دا كو د بنیات دا بۆ نەڤییان وەكو میرات مایە.
– گرۆپێن ئۆلی: بۆ كۆمەكا مرۆڤان دهێتە گۆتن كو بیر و باوەر و ئایدۆلۆژیایەكا هەڤپشك یا مەعنەوی پەیرەو دكەن. پەیرەوكارێن ئۆلی ب كۆمەكا كریارێن تایبەت كو نیشادەرێن ئێكگرتنا بیر و باوەریانە د ناڤ وان دا دیار دبن، وەسا دیارە بساناهی ژ پەیرەوكارێن ئۆلێن دی دهێنە جوداكرن و نیاسین.
– گرۆپێن مەزهەبی و ئۆلی ژی كۆمەكا مرۆڤانە كو ئەندامێن وی مەزهەبی، ئۆلی، یان شێوێ پەرستنا وان ب ئێك شێوە و بیر و باوەرێن هەڤپشك هەنە. د ماددەیێ سیێ یێ رێككەفتنێ دا هاتیە كو ئەڤ كریارە هەژی سزادانێ نە:
كۆمكوژی.
دارێشتنا پلانان ب مەرەما كۆمكوژیێ.
شەرمزارنەكرنا راستەوخۆ وب ئاشكرایی بۆ كۆمكوژیێ.
دەستپێكرنا كۆمكوژیێ.
پشكدارییا راستوخۆ، یان ب جێگری د كۆمكوژیێ دا.
بەلگەنامەیێن فەرمی ل دۆر عەرەبكرنا كوردستانێ وان راستییان نیشا ددەن كو سیاسەتا ئیراقێ ب دو ئاراستەیان كار كرییە: ئێك ژ وان ب رێكا هەبوونا عەرەبان ب رێكا بارڤەكرنا زەڤی و ئەردان ب سەر وان دا و ئاراستەیا دی ب رێكا راگوهاستنێ و دوورخستنا ئاكنجیێن كورد ل ژێر رۆناهییا بریارێن رژێمێ ب مەرەما گوهۆرینا دیمۆگرافیایێ و كێمكرنا رێژەیا كوردان ل هەرێما كوردستانێ.
خالا 100ێ یا بەلگەنامەیا UNێ، راپۆرتا لژنا مافێن مرۆڤی ل 103ێ دبێژیت: «ب ترسترین رەفتارا ل دژی گەلێ كورد ئەو بوو كو ب جۆرەكێ رێكوپێك و ب بەرنامە و سیستەماتیك، مالباتێن كورد ب ناڤێ تێكدانێ ل سێدارەداینە».
سیاسەتا عەرەبكرنا كوردستانێ ب چار قۆناغێن سەرەكی هاتیە بجهئینان:
قۆناغا ئێكێ:( 1869 بۆ 1914)
ڤێ قۆناغێ بەری دامەزراندنا دەولەتا ئیراقێ دەستپێكر، ل وی دەمی كو مەدحەت پاشا والیێ بەغدا ب نیاز بوو هەژمارەكا ریفۆرمان بجهبینیت، ئێك ژ وان یێن ب ناڤ ریفۆرم ئاكنجیكرنا عەشیرەت و هۆزێن عەرەبێن ئیراقێ بوو. عەشیرەتێن عەرەبێن ئیراقێ پێخەمەت لێگەریان ل پیش و ئالف و پاوانی ئەو سنۆر بەزاندن كو د دەمێ خوەدا دەولەتا عۆسمانی پشتی داگیركرنا كوردستانێ و ئیراقێ عەرەب ل سنۆرێ ویلایەتا شارەزوور كۆمكربوون و سنۆرەكێ سروشتی ناڤبڕ د ناڤبەرا عەشیرەتێن عەرەب و عەشیرەتێن كورد بوو، ئانكو چیایێ حەمرین.
قۆناغا دویێ:( 1925 بۆ 1958)
ئەڤ قۆناغە هەموو سەردەمێ پاشایەتیێ ڤەدگریت. د ڤێ قۆناغێ دا چەندین دەڤەرێن وەكو: حەویجە، جەلەولا، مەندەلی و بەدرە و پشكەكا دەڤەرێن مووسل و دەڤەرا قەراج هاتنە عەرەبكرن.
د دەمێ د ناڤبەرا 1933 بۆ 1934ێ دا، بۆ ژناڤبرنا سەرهلدانا بارزان، هێزا لەشكرێ ئیراقێ و بریتانیا كەفتنە هێرش و وێرانكرنێ، ب تنێ ل دەڤەرا بەرۆژ، مزووری و شێروان حەفتێ و نەهـ گوند وێرانكرن، ژ سەرجەمێ دوهزار و سێسەد و هەشتێ و دو خانوویان، سەد و سیهـ و شەش خانوو سۆتن و هەرفاندن، ئانكو 6%ێ وێران كرن.
قۆناغا سیێ:( 1958 بۆ 1963)
هەرچەندە دەمەكێ كورت بوو، لێ چەند دەڤەرێن د ناڤبەرا زوممار ــ شنگال و سنۆرێ ئیراق ــ سووریێ هاتنە عەرەبكرن.
قۆناغا چارێ:( 1963 بۆ 1987)
ب مەترسترین قۆناغە بۆ مللەتێ كورد، ژ بەر كو د ڤێ قۆناغێ دا ب شێوەیەكێ بەرفەرەهـ و بلەزتر ئەڤ سیاسەتە هاتە بجهئینان و شیانێن لەشكری و دارایی گەلەك بۆ هاتنە تەرخانكرن و ب چەندین قۆناغ و دەمان هاتە بجهئینان. ل هاڤینا سالا 1961ێ، رژێما عەبدولكەریم قاسمی هێرش كرە سەر كوردستانێ و زێدەتر ژ نیڤەكا لەشكرێ ئیراقێ مژویلی هێرشێن دوبارە و سێبارە بوون بۆ سەر خەلكێ كوردستانێ، هەتا د دەمێ سال و نیڤان دا نێزیكی سێ هزار هاتنە كوشتن كو پترییا وان خەلكێ سڤیل بوون. زێدەتر ژ سەد هزاران ئاوارە بوون و كەفتنە چیایان، سەد و پێنجی گوند و باژار ژی هاتنە وێرانكرن.
