بارزانی و بزاڤا رزگاريخوازا كوردى 1975 – 1990
مەسعوود بارزانی
پشكا چاردێ:
تاوانێن رێكخستی یێن حكومەتێن ئیراقێ
دژی مللەتێ كوردستانێ و سیاسەتا ڕاگوهاستنێ و عەرەبكرنا
كوردستانێ
147
د سەرەدانەكێ دا بۆ پارێزگەهێن باكورێ ئیراقێ ل ئادارا 1979ێ، سەددام حسێنی راگەهاند، چو هەڤدژییەك نینە د ناڤبەرا كەسەكێ كورد بیت و ئەندامەكێ حزبا بەعس ژی بیت، هەروەسا چو هەڤدژییەك نینە د ناڤبەرا ئەوێ كورد بیت و پشكەك بیت ژ نەتەوا عەرەب.
د ناڤبەرا سالێن 1975ێ و 1988ێ دا، زێدەتر ژ سێسەد و چل و ئێك گوند كەفتنە بەر پێلا ڕاگوهاستنێ كو 43%ێ ژ وان ل سنۆرێ قەزا شنگالێ و 31%ێ ل شێخان بوون. ئانكو د وی دەمی دا ل سنۆرێ قەزا شنگالێ، سەد و چل و شەش گوند 43%ێ و شێخان سەد و شەش گوند 31%ێ، تەلەعفەر سیهـ و نەهـ گوند 11%ێ، تلكێف پازدە گوند 5%ێ و ئاكرێ سیه و پێنج گوند 10%ێ كەفتنە بەر پێلا راگوهاستن و كۆچپێكرنێ.
ل گۆرەی نڤیسارا جڤاتا سەركردایەتییا شۆرەشێ یا هەژمار 134 ل رۆژا 21ی كانوونا دویێ 1978ێ، نێزیكی حەفت هزار و هەشتسەد خانوو، ژ وانا 81 هەشتێ و ئێك كۆمەلگەهێن ئاكنجیبوونێ ل پارێزگەهێن نەینەوا و تەئمیم و دیالا، كو بێ بەرانبەر بۆ عەرەبان هاتنە تاپۆكرن. هەروەسا ل گۆرەی برووسكەیەكا وەزارەتا ناڤخوە ب هەژمارا 163 ل رۆژا 11ی نیسانا 1977ێ، كوردێن ئاكنجیێن پارێزگەهێن (كەركووك، دیالا و مووسل) هاتینە جوداكرن بۆ ڤەگەریانێ بۆ پارێزگەهێن وان و مانا وان ل جهێ ئاكنجیكرنا وان هاتە درێژكرن ( ل پارێزگەهێن ناڤەراست و باشوورێ ئیراقێ)، یان ڤەگوهاستنا وان بۆ پارێزگەهێن سنۆرێ ئۆتۆنۆمی.
كۆنگرەیێ سیێ یێ حزبا بەعس ل سالا 1979ێ، داكۆكی ل ڤان خالان هاتە كرن كو (ئەو نەتەوەیێن زمان و (ساخلەت)ێن تایبەت هەین و د نشتیمانێ عەرەبی دا دژین، پشكەكن ژ نەتەوا عەرەبی).
ئێك ژ گرنگترین گاڤێن دەستهەلاتدارێن ئیراقێ ل دەستپێكا سالێن 1980ێ، بجهئینانا قۆناغا دویێ یا دەركرنا كوردێن فەیلی بوو ژ ئیراقێ بۆ ئیرانێ كو پترییا ژێدەران هەژمارا كوردێن فەیلی د ڤێ قۆناغێ دا ب نێزیكی دوسەد هزار كەسان دهەژمێرن.
سیاسەتا عەرەبكرنێ ل پارێزگەها كەركووكێ ژی بلەز دهاتە بجهئینان، ب تایبەت ل ناحیا حەویجە. ناحیا حەویجە ل سالا 1962ێ بوو قەزا و رێژەیا ئاكنجیێن وێ قەزایێ بلەز بەر ب زێدەبوونێ دچوو و گەهشتە سالانە (5.5)، ئەڤ رێژەیە ل قەزا حەویجە ژ 2.8% ل سالا 1965ێ، گەهشتە 17.5%ێ ل سالا 1977ێ.
د ناڤبەرا سالێن 1965 بۆ 1989ێ، ئاكنجیێن زێدەتر ژ حەفتسەد و حەفتێ و نەهـ گوندان ژ جهێن وان هاتنە راگوهاستن كو دگەهیتە سیهـ و حەفت هزار و حەفتسەد و بیست و شەش مالبات و سەد و نۆت و هەشت هزار و شێست و چار كەس. ژ ئەنجامێ سیاسەتا راگوهاستن و دوورخستنێ، هەژمارا گوندێن پارێزگەها كەركووكێ ژ هزار و سێسەد و حەفتێ و دو گوندان ل سالا 1957ێ هاتە كێمكرن بۆ پێنجسەد و نۆزدە گوندانا ل سالا 1987ێ.
د دەمێ شەری دا، حكومەتا ئیراقێ وەكو تۆلڤەكرن ژ هێرشێن شۆرشگێرێن كورد، چەندین وەلاتیێن سڤیل یێن كورد سێدارەدان. سالا 1987ێ، ب هزاران كورد ژ باژار و گوندێن وان راگوهاستن و ل كۆمەلگەهێن ب زۆری ئاكنجیكرن. ل گۆرەی راپۆرتان، د وی دەمی دا ئیراقێ زێدەتر ژ هزار و دوسەد گوندێن كوردان خرابكرن.
د وان گاڤان دا یێن رژێما ئیراقێ پویتە پێ دای بۆ زێدەتر بجهئینانا سیاسەتا جینۆسایدێ، سالا 1984 هەتا 1985ێ، حەفتسەد و حەفتێ و شەش قوتابخانە ل دهۆكێ داخستن. ل هەولێرێ ژی رێڤەبەرێ پەروەردێ فەرمانەك دەركر كو دوسەد قوتابخانە ل گوندێن پارێزگەها هەولێرێ بهێنە داخستن. ل سلێمانییێ و كەركووكێ ژی هەر د وی دەمی دا سێسەد و چل قوتابخانە ب فەرمانا رژێمێ هاتنە داخستن، ل ئاكرێ و شێخان ژی ب دەهان قوتابخانە هاتنە داخستن.
تاوانا بۆمبەبارانكرنا زێوە
ب درێژاهییا دەستپێكرنا شەرێ سەپاندیێ هەشت سالی یێ رژێما بەعس ل دژی ئیرانێ، ژبلی ب هەروەچوون و خرابكرنا ژێرخانەیا ئابووری و سامانێ وەلاتی و ب كوشتن دانا هەژمارەكا مەزن ژ وەلاتیێن هەردو وەلاتان، چو ئەنجامێن دی نەبوون. د هەشت سالێن شەڕی دا، حكومەتا بەعس چەندین تاوانێن دژی مرۆڤایەتیێ و دژی خەلكێ سڤیل ل جهێن جودا كرینە، وەكو كێمیابارانكرن و ئەنفال و سێدارەدان و كوشتنا ب كۆم. ئێك ژ وان تاوانێن مەزن و كرێت یێن بەعسییان، بۆمبەبارانكرنا ئۆردیگایێ زێوە بوو كو بوو ئەگەرێ شەهید و برینداربوونا خەلكەكێ سڤیل كو پترییا وان زارۆك و ژنێن دانعەمر بوون.
د هەشت سالێن شەڕی دا، رژێما بەعس ل 24ی ئیلۆنا 1980ێ و 6ی چریا ئێكێ 1980ێ و 9ی خزیرانا 1985ێ و 1ی تیرمەها 1985ێ و 6ی نیسانا 1988ێ زێوە بۆمبەبارانكر، لێ كارەساتا مەزن ل 9ی خزیرانا 1985ێ روودا.
رۆژا 9ی خزیرانا 1985ێ، رۆژەكا رەش بوو د دیرۆكا مللەتێ مەدا و ئێك ژ وان رۆژان بوو كو چو جاران ژبیر ناچیت. د وێ رۆژێ دا رژێما بەعس ب بۆمبەبارانكرنا زێوە ئێك ژ هۆڤانەترین هێرش و مەزنترین تاوانا دژی مرۆڤایەتیی و بەرۆڤاژی هەموو قانوون و رێسایێن نێڤدەولی كر. كارەساتا زێوە خالەكا دی یا رەشە د دیرۆكا تاوانبارێن بەعسییان دا. دەمژمێر نەه و پازدە خولەك سپێدێ، چەندین فرۆكەیێن دەستهەلاتدارێن فاشیستێن بەعس ئۆردیگایێ زێوە كرە ئارمانجا بۆمبەیێن خوە و د دەمێ چەند خولەكان دا ب دەهان كەس ژ زارۆك و ژن و پیر و پەككەفتییان دخوینێ وەركرن.
د گەل بهیستنا وی پەیامی دەملدەست من سەرەدانا زێوە كر. مرنێ پەڕێ خوە ب سەر ئۆردیگای دا كێشابوو و كێم كەسان شیانێن دیتن و خۆراگرتنێ ل ئاستێ وێ تراژیدیایێ هەبوو. هەموو هۆل ب سەر ئێك دا وێران و هەرفت بوون، ب دەهان ژن و زارۆك و پیر و پەككەفتی شەهید بوون و سەر و دەست و پێیێن وان تێك ئالاند بوون، چوومە گۆڕستانێ و هەتا حەفتی ئێڤاری هەشتێ و نەهـ كەس د گۆڕان دا هاتنە ڤەشارتن.
ل گۆرەی زانیاریان سەد و شێست كەس ژی ب مەرەما چارەسەركرنێ بۆ نەخۆشخانەیا ئورمیێ هاتنە رەوانەكرن. دوماهی ئامارا شەهیدان گەهشتە سەد و بیست و چار كەسان و سێسەد و شێست و هەشت ژی بریندار بوون. هەرچەندە كارەساتەكا ئێكجار مەزن و جەرگبڕ بوو، لێ خۆراگری و باوەرییا مللەتێ مە مەزنتر و ب هێزتر بوو ژ كارەساتێ. ب راستی ئاستێ خۆراگری و فیداكارییا ڤی مللەت و گەلێ قەهرەمان ب دروستی ناهێتە ساخلەتكرن.
