بارزانی و بزاڤا رزگاریخوازا كوردی 1975-1990
مه‌سعود بارزانی
پِشكا پێنجێ
99
هه‌ر پشتی كۆنگره‌ی، مه رێكارێن رێكخستن و دامه‌زراندنا پێكهاته‌یه‌كێ نوو بۆ پێشمه‌رگه‌ی ب شێوه‌یه‌كێ سه‌رده‌میانه گرتنه به‌ر كو د گه‌ل ره‌وشا نوو و پێدڤیێن سه‌رده‌م و قۆناغا خه‌باتێ دا بگونجیت، هه‌ر چه‌نده پشتی نسكۆیێ چه‌ند مه‌فره‌زه‌یێن پێشمه‌رگه‌ی ل ده‌ڤه‌رێن جودایێن كوردستانێ مابوون، لێ به‌رهه‌ڤی هاتنه كرن بۆ هنارتنا هه‌ژماره‌كا زێده‌تر یا پێشمه‌رگه‌ی بۆ ناڤا ئاخا وه‌لاتی ب مه‌ره‌ما به‌رگریێ ژ ماف و ئاخ و نشتیمانی، بۆ ڤێ مه‌ره‌مێ د گه‌ل مه‌فره‌زه و هێزان دا چه‌ندین كۆمبوون هاتنه كرن و ده‌مه‌كێ درێژ ڤه‌كێشا.
ب مه‌ره‌ما چاڤدێری و باشتر ب رێڤه‌چوونا كاروبارێن پێشمه‌رگه‌ی و دامه‌زراندنا سازییه‌كا سه‌رده‌میانه، رۆژا 16ی تیرمه‌ها 1979ێ سه‌ركردایه‌تییا ده‌مكی یا له‌شكری هاته دامه‌زراندن كو پێكهاتی بوو ژ هه‌ڤالان: (جه‌وهه‌ر نامق سالم، ملازم محه‌مه‌د، ملازم عه‌لی و ملازم یونس رۆژبه‌یانی). دامه‌زراندنا سه‌ركردایه‌تییا ده‌مكی یا له‌شكری كارتێكرنه‌كا به‌رچاڤ د رێكخستن و پێشڤه‌برنا كاروبارێن له‌شكری و پێشمه‌رگایه‌تییێ دا هه‌بوو.
پشتی به‌رهه‌ڤییان و گرتنه‌به‌را رێكارێن پێدڤی، رۆژا 10ی ته‌باخا 1979ێ مه چه‌ند باره‌گه‌هێن پێشمه‌رگه‌ی ل ده‌ڤه‌را كه‌وپه‌ر و بادیناوا دامه‌زراندن.
د چارچووڤێ به‌رهه‌ڤی و هنارتنا پێشمه‌رگه‌ی دا، رۆژا 18ی چریا دویێ 1979ێ ل زێوه، گرۆپه‌كێ پێشمه‌رگه‌یێ لقا ئێك بۆ هنارتنێ بۆ سنۆرێ چالاكیێن لقا ئێك هاته به‌رهه‌ڤكرن. هه‌لبه‌ت ب مه‌ره‌ما ب رێخستنا وان، رۆژا 20 و 21ی چریا دویێ 1979ێ من پشكه‌ك ژ وان پێشمه‌رگه‌یێن مه‌یێن قه‌هره‌مان دیتن كو خوه بۆ ڤه‌گه‌ریانێ بۆ سنۆرێ لقا ئێك (به‌هدینان) به‌رهه‌ڤ كربوو. هه‌لوه‌ستێ نشتیمانی و نه‌ته‌وه‌یی و دلسۆزانه‌یێ وان د وێ ره‌وشا ئالۆز و هه‌ستیار دا جهێ رێز و په‌سنێ بوو.
ب به‌رچاڤوه‌رگرتنا ره‌وشا ده‌ڤه‌رێ و ئیراقێ و كوردستانێ و ب مه‌ره‌ما كۆمكرنا زێده‌تر یا هێزێن هه‌ڤالان و پێشمه‌رگه‌ی بریار هاته دان رێكخستنه‌كا هه‌ڤپشك یا رێكخستنێ و پێشمه‌رگه‌ی پێكبهێت و هه‌ڤاله‌ك به‌رپرسایه‌تییا رێكخستنا هه‌ڤپشك یا رێكخستنا پارتایه‌تی و پێشمه‌رگه‌ی بكه‌ت، له‌ورا رۆژێن 8 هه‌تا 12ی كانوونا ئێكێ 1979ێ ب ته‌مامی ئه‌م مژویلی رێكخستن و به‌رهه‌ڤی و دیداران بووین د گه‌ل هه‌ڤال و پێشمه‌رگه‌یێن لقا ئێك و به‌رپرسێن مه‌فره‌زان و به‌رپرسێن ده‌ڤه‌ران. د دیداران دا ل دۆر به‌رده‌وامبوونێ ل سه‌ر رێباز و پرۆگرامێ پارتییا مه و درێژه‌پێدان ب خه‌باتێ هه‌تا گه‌هشتنا گه‌لێ مه ب ئارمانجێن خوه‌یێن نشتیمانی، من شیره‌ت و رێنمایێن بارزانی ل بیرا وان ئینان.
رۆژا 24ی كانوونا ئێكێ 1979ێ، هه‌ڤالان خۆرشید شێره و ملازم عه‌لی سه‌ره‌دانا مه كر. د دیداره‌كێ دا به‌حسی ره‌وشا ده‌ڤه‌رێ ب گشتی و لقا دو ب تایبه‌تی هاته كرن. پاشی مه بڕه‌كا به‌رچاڤ یا چه‌كێ گران و كه‌لوپه‌لێن سه‌ربازی دانێ. هه‌لبه‌ت پشتی بزاڤ و ماندیبوونه‌كا مه‌زن، رۆژا 30ی كانوونا ئێكێ 1979ێ كارێ دابینكرنا كه‌لوپه‌ل و پێدڤیێن لقا سێ ته‌مام بوون، هه‌روه‌سا هێزا عه‌ریف ده‌روێش، بۆ پشته‌ڤانییا هێزێن مه ل ده‌ڤه‌رێ، به‌ر ب سنۆرێ لقا چار ب رێ كه‌فت.
پشتی ده‌ستپێكرنا شه‌رێ ئیراق و ئیرانێ، مه بزاڤه‌كا مه‌زن كر كو ل گۆره‌ی شیانان مفای ژ وی شه‌ری وه‌رگرین، له‌ورا ده‌ست ب رێكخستنێ و ب هێزكرنا وان هێزێن پێشمه‌رگه‌یێ ل كوردستانێ هاته كرن، ژ وانا:
هێزا پێشمه‌رگه‌یێن بارزان ل ده‌ڤه‌را (هه‌یات)، ب فه‌رماندارییا دكتۆر سه‌عید بارزانی.
هێزا برادۆست ل سنۆرێ سیده‌كان، ب سه‌ركردایه‌تییا حه‌مید ئه‌فه‌ندی.
پشتی رێكخستن و ب هێزكرنا پێشمه‌رگه‌ی، ل گۆره‌ی شیانان مفا ژ ره‌وشێ هاته وه‌رگرتن یا ژ ئه‌گه‌رێ شه‌ری دروست بووی و پشتی ده‌ستپێكرنا شه‌ری، زێده‌تر ده‌ڤه‌ر هاتنه رزگاركرن و كه‌فتنه ژێر ده‌ستێ پێشمه‌رگه‌ی.
پشتی پێداچوون و رێكخستنا هێزێن پێشمه‌رگه‌ی د سازییه‌كا باش و گونجای و پێشكه‌فتی دا د گه‌ل قۆناغ و ره‌وشا سه‌رده‌م، چالاكیێن پێشمه‌رگه‌یێن مه‌یێن قه‌هره‌مان بۆ سه‌ر بنگه‌هـ و باره‌گه‌هێن به‌عسییان د زێده‌بوونێ دا بوون و رۆژانه گورزێن مه‌زن و كاریگه‌ر ل هێزێن رژێمێ ددان.
رۆژا 2ی كانوونا دویێ 1980ێ، مه باره‌گه‌هێ خوه ژ نۆڤێ بۆ راژان ڤه‌گوهاست، ژبه‌ركو ل راژان خانیێن زێده‌تر هه‌بوون، جهێن مه‌زنتر و به‌رفه‌رهتر ب ده‌ست مه كه‌فتن. ب راستی جهێ مه ل نۆڤێ یێ ته‌نگ و بێسه‌روبه‌ر بوو.
سه‌ره‌دانا ده‌ڤه‌را ئالواتان
رۆژا 12ی كانوونا دویێ 1980ێ، ب مه‌ره‌ما سه‌ره‌دانا هێزێن مه ل وێ ده‌ڤه‌رێ ژ راژان به‌ر ب كه‌وپه‌رێ ب رێ كه‌فتین. بێهنه‌كێ ل زێوه راوه‌ستیاین و د بزاڤا دابینكرن و به‌رهه‌ڤكرنا كه‌لوپه‌لێن پێدڤی دا بووین، پاشی د رێكا دزێ و شنۆ دا ب رێ كه‌فتین، به‌ری سه‌ركه‌فتنا مه، دو ترۆمبێلێن كو چه‌ك و كه‌لوپه‌ل هه‌لگرتین راوه‌ستیا بوون، دیار بوو ژبه‌ر باش نه‌رێكخستنا بارێ چه‌كی نه‌شیابوون سه‌ربكه‌ڤن. پاشی بزاڤ هاتنه كرن ترۆمبێلان ڤه‌گه‌رینن. م. عه‌بدوللا، به‌رپرسێ رێكخستنا وی كاروانی بوو. به‌ری بگه‌هینه شنۆ، ژبه‌ر به‌فرێ و به‌ستیگرتنا رێكێ چ نه‌مابوو ترۆمبێلا مه وه‌رگه‌ریت. ل نێزیك گوندێ نه‌لیوان یێ باژارێ شنۆ ئه‌م راوه‌ستیاین و مه هه‌ڤال فازل میرانی هنارته شنۆ بۆ وێ یه‌كێ په‌یاما گه‌هشتن و ده‌ربازبوونا مه بۆ كه‌وپه‌ر بگه‌هینیته حزبا دیمۆكراتا كوردستانێ. پشتی ده‌مه‌كێ كورت كاك فازل ڤه‌گه‌ریا و گۆتی، حزبا دیمۆكرات نه‌ك هه‌ر رێگری نینه، به‌لكو دێ پاسه‌وانان ژی دگه‌ل مه هنێرن، هه‌تا گه‌هشتینه خانێ (پیرانشار) پاسه‌وانی ژی ل مه كر. ل جه‌لدیان ئه‌م ب نك ئامر لیوایێ خانێ، عه‌قید مهامی ده‌ربازبووین و مه سلاڤه‌ك لێكر. نێزیكی سه‌عه‌ت پێنجی ئێڤاری بوو گه‌هشتینه باره‌گه‌هێ لقا دو ل كه‌وپه‌ر. د بزاڤه‌كا سه‌ره‌دانا هێزان دا نێزیكی حه‌فت سه‌عه‌تان ب رێڤه بووین. رێك گه‌له‌ك نه‌خۆش بوون، ب تایبه‌تی بلنداهیێن كانی سپیێ به‌ری بگه‌هینه شنۆ.
ئه‌م و چه‌كێن خوه گه‌هشتینه باره‌گه‌هێ لقا دو، پاشی حزبا دیمۆكرات گازنده كرن كو مه ئه‌و ئاگه‌هدار نه‌كرینه، هه‌رچه‌نده رێگری نه‌كر، لێ به‌ری ده‌مه‌كی ل شنۆ ب گرتنا چه‌كێ لقێ دو هه‌لوه‌سته‌كێ نه د جهـ دا نیشا دا بوو. بڕه‌كا به‌رچاڤ یا چه‌كێن مه‌یێن گران بربوون وه‌كو هاونێن (81 ملم و 70 ملم و 57 ملم) یێن دژی تانك و نێزیكی سه‌د و پێنجی تڤه‌نگێن برنۆ ب مه‌ره‌ما به‌لاڤكرنێ ل سه‌ر وان پێشمه‌رگه‌یان دا یێن ده‌مه‌كێ درێژ بوو بێ چه‌ك بوون و چاڤه‌رێ وه‌رگرتنا تڤه‌نگان بوون.
ده‌مژمێر نه‌هی شه‌ڤێ و ل گۆره‌ی وی به‌رنامێ پێشتر هاتیه دانان، مسته‌فا ئامێدی بزاڤ كرن په‌یوه‌ندیێ ب وه‌ستگه‌ها عه‌بدوللا ده‌روێشی بكه‌ت ل راژان. پشتی نسكۆیا 1975ێ ئه‌ڤ بزاڤه یا ئێكێ بوو بۆ په‌یوه‌ندیێ د ناڤبه‌را هێزێن مه دا ب رێكا بێته‌لێ كو ژبه‌ر ئه‌گه‌رێن ته‌كنینكی ئه‌و په‌یوه‌ندی یا سه‌ركه‌فتی نه‌بوو.
رۆژا 13ی كانوونا دویێ 1980ێ، مه ل گوندێ كه‌وپه‌ر سمیناره‌كا به‌رفه‌رهـ بۆ هێزێن لقا دو ساز كر، ب تێروته‌سه‌لی ره‌وشا گشتی و ده‌ڤه‌رێ و شۆره‌شێ مه بۆ به‌حسكر. كۆمبوونه‌كا باش و سه‌ركه‌فتی بوو. پاشی مه سه‌ره‌دانا باره‌گه‌هێ مه‌كته‌با سیاسی كر و د گه‌ل ڤان ئامر مه‌فره‌زان كۆمبووین:
عه‌بدوللا ئامێدی، حه‌مۆ كه‌مه‌كی، عه‌بدوللا قادۆ، سیسۆ دۆله‌مه‌ری، ره‌شید ئیسۆمه‌ری، محه‌مه‌د عه‌لی كورانی، حه‌سه‌ن شێخۆ، جه‌میل ئاكره‌یی، به‌رپرسێ پاسه‌وانێن ده‌ڤه‌رێ، زگری به‌رگاره‌یی، وه‌كیل ره‌مه‌زان كۆیی و هه‌ڤالێن دی، پشتی گه‌نگه‌شه‌یه‌كا تێروته‌سه‌ل ل سه‌ر بابه‌ت و ئاریشان و گرنگییا رێكخستنێ د ناڤ رێزێن پێشمه‌رگه‌ی دا هاتیه كرن، داكۆكی ل ڤان خالان هاته كرن:
پێگیری ب په‌یره‌وێ ناڤخوه.
پێدڤییه هێز مۆله‌تان راگرن، ئێك ل سه‌ر سێ یا هێزان د مۆله‌تان دا بن و دو ل سه‌ر سێ یا هێزان ژی د ئه‌ركی دا بن.
زێده‌كرنا بودجێ و نه‌سریا پێشمه‌رگه‌ی و بۆ هه‌ر ئێكی دێ (5/7) دیناران بن.
ڤه‌كرنا خۆلێن مه‌شق و راهێنانێ و فێربوونا چه‌كی.
نه‌هێلانا كێماسیێن چه‌كی و میلاكاتێن پێشمه‌رگه‌ی.
رۆژا 10ی كانوونا دویێ 1980ێ، هه‌ڤالان د. جه‌رجیس حه‌سه‌ن و ئه‌بوو عه‌نته‌ر و خالد شلی و سلۆ به‌ندی و عه‌ریف یاسین، ڤه‌گه‌ریانه لقا ئێك. ئیسماعیل زایر (ابو ڤفار) ژی ڤه‌گه‌ریا به‌یرووتێ، بریار بوو د. جه‌رجیس حه‌سه‌ن هه‌تا سنۆرێ زاخۆ ب رێ بێخیت.
