بارزانی و بزاڤا رزگاریخوازا كوردی 1975-1990
مه‌سعود بارزانی
پشكا شه‌شێ
105
د وێ ناڤبه‌رێ دا مه عه‌ریف ئه‌حمه‌د راسپارد بۆ وێ یه‌كێ باره‌گه‌هه‌كی ل وی جهی ڤه‌كه‌ت و پێشمه‌رگه‌یێن حزبا شیوعی ڤه‌گه‌رنه جهێ خوه، لێ دیار بوو كاره‌كێ ژیرانه كربوو، گۆت بوو جارێ ڤه‌ناگه‌رین دا چ ئاریشه دروست نه‌بن. یا گرنگ ئه‌و بوو ئه‌و باش د وێ یه‌كێ گه‌هشت بوون كو ب چ شێوه‌یه‌كی ده‌لیڤه ب وان ناهێته دان كو ب حه‌زا خوه ده‌ستێن خوه بێخنه ناڤ كاروبارێن مه، به‌رپرسێ پاسداران ژی گه‌له‌ك هیڤی كربوون كو ده‌مێ رۆژه‌كێ ده‌لیڤێ بده‌نێ دا پرسیارا به‌رپرسێن خوه بكه‌ت و داخواز ژی كربوو كو نه‌بیته ئاریشه و نه‌خۆشی. هه‌مان رۆژ من حاجی مه‌جید سه‌یده‌كی ته‌ته‌ره، شاره‌زایێ ده‌ڤه‌رێ دیت. وی گۆتی، رۆژێن 6 و 8ی ته‌باخا 1985ێ تۆپخانێن ئیرانێ پێگه‌هێن ئیراقێ تۆپباران كرینه، ب تایبه‌ت ده‌ڤه‌را سیده‌كان و تۆپخانه‌یا ئیراقێ ل دۆلا هه‌جه‌رێ.
رۆژا 19ی ته‌باخا 1985ێ، ئه‌ز ڤه‌گه‌ریامه باره‌گه‌هێ خوه ل لۆلان، ل گۆره‌ی پیڤه‌رێ رێژه‌یی، بلنداهی ب ڤی شێوه‌ی بوون:
گه‌لیێ (كێلی) خرێنه نێزیكی دوهزار و ده‌هـ مه‌تر، گه‌لیێ كانی سپیێ دوهزار و سه‌د و سیهـ مه‌تر، گاده‌ر هزار و حه‌فتسه‌د و پێنجی مه‌تر، ده‌راڤا چیمه‌ن، هزار و نه‌هسه‌د مه‌تر.
رۆژا 1ی چریا ئێكێ 1985ێ، مه‌كته‌با سیاسی ب برووسه‌كه‌یا ژماره 1969 ئه‌م ئاگه‌هدار كرین كو ژ ئه‌گه‌رێ برینا وی، زكری یه‌حیا خان بێرۆخی ل نه‌خۆشخانێ شه‌هید بوویه، ب ڤێ یه‌كێ ژی بوو برایێ سیێ یێ شه‌هید د ئێك مالبات دا، پێشتر ژی دو برایێن وی یێن دی شه‌هید ببوون.
رۆژا 15ی چریا دویێ 1985ێ، برووسكه‌یه‌كا هێزا بارزان هات كو رۆژا پێشتر چار فرۆكه‌یان باره‌گه‌هێ هێزا وان بۆمبه‌باران كرییه و ژ وێ ئه‌گه‌رێ چه‌ند كه‌س و سێ ده‌وار بریندار بووینه. هه‌روه‌سا برووسكه‌یه‌كا لقا ئێك ژی هات كو فرۆكه‌یه‌كێ ده‌ردۆرا باره‌گه‌هێ لقا ئێك بۆمبه‌باران كرییه، لێ سوپاس بۆ خودێ چ زیان نه‌بوون.
هه‌مان رۆژ ژی لقا ئێك راگه‌هاند، فه‌رماندارییا لیوایا جوله‌مێرگێ داخوازا دیداره‌كێ دكه‌ن و ئه‌م ژی رازی بووینه. ب پێدڤی هاته زانین، ل سه‌ر ئارامی و ئێمناهییا سنۆران پێداگیری بهێته كرن.
رۆژا 19ی چریا دویێ 1985ێ، ده‌نگوباسێ شكه‌ستنا دوژمنی ل سه‌رێ غه‌لبۆكێ گه‌هشته مه، شه‌ش هێلیكۆپته‌ر و سێ زریپۆش و جاشێن هه‌ر ئێك ژ جه‌عفه‌ر بێسفكی و خالد دوبه‌ردانی و جه‌یشولشه‌عبی و دو سریێن هێزا تایبه‌ت (قوه خاصه) پشكداری تێدا كربوو.
ل گۆره‌ی برووسكه‌یه‌كا هێزا بارزان، رۆژا 4ی شواتا 1986ێ، ل سه‌ر داخوازا وی رۆژا 2ی 2 وان چاڤ ب موشیر ئاغایێ رووڤیا كه‌فتییه. د دیداره‌كێ دا سۆز دایه هه‌موو جۆره هاریكاریێ و خزمه‌تێ بكه‌ت، موشیر ئاغای فه‌وجه‌كا سڤك (خفیفه) ل چیایێ قه‌له‌نده‌ر هه‌بوو.
رۆژا 22ی شواتا 1986ێ، هێزێن پێشمه‌رگه‌یێن لقا ئێك، گه‌له‌ك ب دژواری باره‌گه‌هێ فرقا سیهـ و هه‌شت یا زاخۆ تۆپباران كرییه و ئێڤارییا هه‌مان رۆژ ل سه‌ر جادا گشتی، چه‌ندین بارهه‌لگر و ترۆمبێلێن سه‌ربازی كرینه ئارمانج.
ژبه‌ر خه‌مخۆرییا مه بۆ بهایێن مرۆڤایه‌تییێ و رێزگرتن ل قانوونێن ناڤده‌وله‌تی، ل دۆر ئێخسیرێن شه‌ری رۆژا 7ی چریا ئێكێ 1986ێ، بریارا ئازادكرنا سیهـ و حه‌فت سه‌ربازێن رژێمێ هاته دان كو ل به‌ره‌یێن شه‌ری ب ئێخسیری كه‌فتبوونه ده‌ستێ هێزێن پێشمه‌رگه‌ی.
پشتی گه‌هشتنا مه بۆ سنۆرێ لقا ئێك، رژێمێ بزاڤێن ته‌مام كرن بۆ چڕكرنا هێرشێن خوه ل سه‌ر ده‌ڤه‌رێ ژ ئالییه‌كێ ڤه و رێگرتن ل به‌رفره‌هبوون و پێشڤه‌چوونا چالاكی و گورزێن پێشمه‌رگه‌ی ژ ئالییه‌كێ دی ڤه، د وی ده‌می دا چه‌ندین هێرشێن مه‌زن و به‌ربه‌لاڤ كرنه سه‌ر ده‌ڤه‌رێن سنۆرێ لقا ئێك. ل دوماهیێن سالا 1986ێ، ب هه‌موو هێز و شیانان هێرشێن خوه بۆ سه‌ر باره‌گه‌هێ هه‌ردو ده‌ڤه‌رێن دهۆك و زاخۆ چڕ كرن و شه‌رێن گران ل وان ده‌ڤه‌ران روودان، هه‌روه‌سا ل سنۆرێ ده‌ڤه‌رێن شێخان و ئامێدیێ ژی شه‌رێن گران روودان، خو هه‌تا ل گه‌له‌ك جهان شه‌رێ ده‌ست و مستان د ناڤبه‌را پێشمه‌رگه‌ی و چه‌كدارێن رژێمێ دا روودان.
هه‌لبه‌ت رژێم نه ب تنێ نه‌شیا رێكێ ل هه‌بوونا مه ل لقا ئێك بگریت و رێكا چالاكیێن هێزێن پێشمه‌رگه‌ی پێ نه‌هاته گرتن و به‌رۆڤاژی بوو خالا ب هێز بۆ پێشمه‌رگه‌یێن قه‌هره‌مان. د وی ده‌می دا سه‌ره‌رای به‌رگرییا قه‌هره‌مانانه د به‌ره‌یێن شه‌ری دا، شیان داستانێن مه‌زنێن كانی ماسێ و دێره‌لۆكێ تۆمار بكه‌ن و كورزێن كه‌مه‌رشكێن ل رژێمێ بده‌ن و زیانه‌كا ئێكجار مه‌زن ب هێزێن به‌عسییان بگه‌هینن. ب وان داستانان ژی سه‌لماند كو رژێم ب هه‌موو چه‌ك و هێزا خوه‌یا زه‌به‌لاح ژی شیانێن روو ب رووبوونا پێشمه‌رگه‌ی نینن.
سه‌عه‌ت شه‌ش و پازده خوله‌كێن سپێده‌هییا رۆژا 5ی خزیرانا 1987ێ بوو، هه‌شت فرۆكه‌یێن شه‌ركه‌ر ب توندی باره‌گه‌هێ لقا ئێك بۆمبه‌باران كر، لێ جوداهییا بۆمبه‌بارانا ڤێ جارێ بكارئینانا چه‌كێ كیمیایی و گازا خه‌رده‌ل بوو.
رۆژا 7ی ته‌باخا 1987ێ، عادل حه‌سۆ و خه‌زیران سالح ل ده‌ڤه‌را په‌یمان ژ ئه‌گه‌رێ په‌قینا مینه‌كێ بریندار بوون و عادلی پێیه‌كێ خوه ژ ده‌ست دا.
ب مه‌ره‌ما سه‌ره‌دانا هێزا ئاواره، رۆژا 28ی چریا ئێكێ 1987ێ، مه سه‌ره‌دانا باژارێ شنۆ كر و د دیداره‌كێ دا دگه‌ل پێشمه‌رگه‌ی، به‌حسی ره‌وشا ده‌ڤه‌رێ و شۆره‌شێ و ئاریشه و گیروگرفتان هاته كرن. پاشی ب مه‌ره‌ما سه‌ره‌دانێ، مه سه‌ره‌دانا محه‌مه‌د خالدی ل بێمزۆرته كر.
رۆژا 22ی چریا ئێكێ 1987ێ حه‌مید ئه‌فه‌ندی ژ كه‌ره‌ج ڤه‌گه‌ریا و د كۆمبوونه‌كێ دا مه بریار دا، ملازم یونس رۆژبه‌یانی و ملازم بابه‌كر زێباری و موقه‌دم یه‌عقووب د گه‌ل حه‌میدی سه‌ره‌دانا ده‌ڤه‌را مه‌ریوان بكه‌ن، بۆ وێ یه‌كێ ئاریشه و گیروگرفتێن هه‌ین چاره بكه‌ن. بریار ژی هاته دان ب زووترین ده‌م بۆ جهێ ئه‌ركێ خوه ب رێ بكه‌ڤن.
رۆژا 26ی چریا دویێ 1987ێ دوماهی كۆمبوون د گه‌ل هه‌ڤالێن لقا چار هاته كرن كو هه‌ر ئێك ژ هه‌ڤالان حه‌مید ئه‌فه‌ندی، سه‌ید سالح، عزه‌دین به‌رواری، مه‌لا حاجی دێلۆیی و مه‌لا حه‌سه‌ن شاخی به‌رهه‌ڤ ببوون و پشتی گه‌نگه‌شه‌یه‌كا تێروته‌سه‌ل بریار هاته دان كو سپێدێ سه‌ره‌دانا شنۆ بكه‌ن، هه‌روه‌سا هه‌ر ئێك ژ هه‌ڤالان عه‌بدولموهه‌یمه‌ن و ملازم بابه‌كر زێباری د گه‌ل وان دا بچنه سنه و سه‌قز و دزلێ و زه‌عیم عه‌لی ژی بۆ ده‌مه‌كی ل شنۆ بمینیت.
ب مه‌ره‌ما پێداچوونێ و سه‌ر ژ نوو رێكخستنا هێزێن مه، رۆژا 28ی ئادارا 1988ێ، بۆ دانان و گرتنه‌به‌را رێكارێن پێدڤی و گونجای د گه‌ل فه‌رماندارێن سه‌ربازی كۆم بووین. بۆ ڤێ مه‌ره‌مێ رۆژا 30ی ئادارا 1988ێ هه‌موو ئه‌فسه‌رێن پێشمه‌رگه‌ی هاتنه گازیكرن و د كۆمبوونه‌كێ دا مه دوماهی گۆرانكاری و پێشهات ئێخستنه به‌ر به‌حس و لێكۆلینان و بریار هاته دان به‌رهه‌ڤی بۆ هه‌موو پێشهات و ئه‌ركێن نوو بهێنه كرن. ب مه‌ره‌ما پێداچوونێ ب میلاكات و پێكهاته‌یێن پێشمه‌رگه‌ی دا، وه‌كو به‌رهه‌ڤییه‌ك بۆ قۆناغا بهێت، بریار هاته دا سه‌ر ژ نوو پێكهاته و هه‌یكه‌لێ پێشمه‌رگه‌یێن هه‌موو رێكخراو و هێزان بهێنه رێكخستن و بۆ ڤێ مه‌ره‌مێ ژی رۆژێن 2 و 3ی نیسانا 1988ێ، ل گوندێ ره‌زگه، پرۆسه‌یا پێداچوونێ و سه‌ر ژ نوو رێكخستنا سه‌ربازی یا هێزێن سالح عوزێر و چاوشین خانۆ و حه‌سۆ كانیه‌لنجی، لژنا ناوچا مێرگه‌سۆر و پێشمه‌رگه‌یێن باره‌گه‌هێ هێزا بارزان و ئه‌حمه‌د مسته‌فا كانیه‌لنجی هاته بجهئینان و كارێن وان سه‌ركه‌فتییانه هاتنه ته‌مام كرن.
سه‌عه‌ت دویێ پشتی نیڤرۆیا رۆژا 11ی نیسانا 1988ێ، چار فرۆكه‌یان ب بۆمبێن مه‌زن راژان بۆمبه‌باران كر كو ژ وێ ئه‌گه‌رێ كاك جه‌لال خۆشناو پێشمه‌رگه‌یێ قه‌هره‌مانێ لقا دو و حاجی كه‌ریمی خه‌لكێ راژان شه‌هید بوون.
رۆژا 12ی نیسانا 1988ێ، ل گوندێ میراوێ مه پێكهاته‌یا هێزا مسته‌فا عه‌بدوللای سه‌ر ژ نوو رێكخست و پێكهاته‌یه‌كا نوو بۆ هاته دانان.
رۆژا 13ی نیسانا 1988ێ، مه هێزا سلیڤانا رێكخست و ب پێكهاته‌یێ وێ دا چووین و سه‌ر ژ نوو پێكهاته و كاروبارێن وان هاتنه رێكخستن. ب شه‌ڤێ ل باره‌گه‌هێ مه‌كته‌با سیاسی مه كۆمبوونا به‌ره‌یێ كوردستانی هه‌بوو. كۆمبوونێ ئه‌نجامێن باش و به‌رچاڤ هه‌بوون و یا سه‌ركه‌فتی بوو. رۆژا 16ی نیسانا 1988ێ ب مه‌ره‌ما پێداچوونێ و سه‌ر ژ نوو رێكخستنا هێزا حه‌سۆ میرخان دۆله‌مه‌ری، ئه‌م چووینه گوندێ خرێ. 17ی نیسانا 1988ێ، پێداچوون ب پێكهاته و رێكخستنا هێزا مه‌كته‌با سیاسی (ده‌روێش سه‌فتی و ده‌روێش ئه‌رگۆشی) دا هاته كرن و سه‌ر ژ نوو پێكهاته‌یه‌ك بۆ هاته دانان و رێكخستنه‌كا باش و نوو و بۆ هه‌ردو هێزان هاته دانان. هه‌روه‌سا رۆژا 18ی نیسانا 1988ێ، ل گوندێ نارێ، پێكهاته‌یێ لژنا ناوچا ئازادی ژی كار و رێكخستنێن نوو بۆ هاتنه دانان. رۆژا 20ی نیسانا 1988ێ، ل گوندێ نۆڤێ، سه‌ر ژنوو پێكهاته‌یێن هێزێن (خالد بیری، مه‌لا عه‌بدوللا زێوه‌یی، حه‌مۆ كه‌مه‌كی، محه‌مه‌د ئه‌مین بیه‌یی) هاتنه دانان كاروبارێن وان هاتنه دارێژتن.
