بارزانی و بزاڤا رزگاریخوازا كوردی 1975-1990
مه‌سعود بارزانی
پشكا هه‌فتێ
115
پشتی سه‌ره‌دانا وان بۆ ده‌ڤه‌را مه‌ریوان بۆ لێكۆلینێ د زانیاریێن لقا چار دا ل دۆر ره‌فتار و هه‌لوه‌ستێن ئیرانێ ل هه‌له‌بجه، رۆژا 22ی ئادارا 1988ێ عه‌بدولموهه‌یمه‌ن بارزانی و حاجی حاجی برایم ڤه‌گه‌ریان، ئاشكرا بوو كو كاره‌ساته‌كا مه‌زن روودایه، لێ تا ڤێ ده‌مژمێرێ زیان ب ته‌مامی ناهێنه زانین.
رۆژا 23ی ئادارا 1988ێ ژ سپێدێ هه‌تا چارێ ئێڤاری، دوژمنی پێنج هێرش كرنه سه‌ر چیایێ گله‌زه‌رد و ده‌ربه‌ندیخان، ل گۆره‌ی برووسكه‌كا لقێن سێ و چار، هه‌موو هێرش هاتینه شكاندن و نه‌چار كرینه پاشڤه‌بزڤرن.
رۆژا 24ی ئادارا 1988ێ، هێرشا دوژمنی ل سه‌ر چیایێ گله‌زه‌رد هه‌تا ده‌ربه‌ندیخان به‌رده‌وام بوو، پێشمه‌رگه و هێزان به‌رگریه‌كا قه‌هره‌مانانه كر، هه‌رچه‌نده هێزێن حزبا شیوعی و بزاڤا ئیسلامی جهێن خوه چوول كرن، لێ هێرشێن دوژمنی شكه‌ستن. ب مخابنی ڤه دوژمنی ب دژواری گوندێن ده‌ردۆرا ده‌ربه‌ندیخان (سێوسێنان) كیمیاباران كر كو د ئه‌نجام دا شێست و هه‌شت وه‌لاتی شه‌هید و پێنجی و سێ كه‌س ژی بریندار بوون، گوند ژی وێران بوو.
هه‌تا ئیراقێ كوێت داگیرنه‌كری، زلهێز هه‌مبه‌ری وێ كاره‌ساتا بێ وێنه بێ هه‌لویست بوون، وه‌لاتێن دی ژی چاڤێن خوه ل وێ تاوانێ نقاندن، خو هه‌تا هنده‌ك وه‌لاتان داكۆكی ژی دكر كو ئیراقێ تاوانه‌كا ب ڤی شێوه‌ی ل هه‌له‌بجه نه‌كریه، هنده‌كان ژی ئیران تاوانبار كر كو هه‌موو بێ رامان و بێ بنه‌ما بوون. د راستی دا پشتی ژناڤچوونا رژێمێ ژی ل سالا 2003ێ ئه‌مریكا و ئه‌ورۆپا د ڤی بابه‌تی دا گه‌له‌ك خه‌مسار بوون. ب هه‌ر ره‌وشه‌كێ بیت كیمیاباران هاته كرن و زارۆك و ژنێن كورد بوونه قوربانی.
پشتی داگیركرنا كوێتێ، وه‌لاتان ب ده‌نگێ بلند گۆتن، ئه‌ڤه تاوانه‌كا مه‌زن بوو، كۆمكوژیه و ل گۆره‌ی هه‌موو قانوونان سزا ل سه‌ر هه‌یه، گه‌له‌ك ژ كۆمپانیێن ئه‌ورۆپی بۆ دروستكرنا چه‌كێ كیمیایی هاریكاریا ئیراقێ كریه، ب مخابنی ڤه هاتنه به‌رده‌پۆش كرن.
سالا 1989ێ من ژ رۆنامه‌ڤانه‌كێ ئه‌لمانی یێ دۆستێ كوردان، ب ناڤێ دیشنه‌ر، نڤیسه‌رێ پرتووكا (أحفاد صلاح الدین) پرسیار كر، دێ چاوا شێین سكالایێ ل سه‌ر چه‌ند كۆمپانیێن ئه‌ورۆپی تۆمار كه‌ین یێن هاریكاریا ئیراقێ كری بۆ دروستكرنا چه‌كێ كیمیایی؟ گۆتی: “به‌لگه هه‌نه؟ من گۆت: مه زانیاریێن ته‌مام و پشتراستكری یێن هه‌ین. گۆتی: هه‌كه به‌لگه نه‌بن دبیت هوون ل دادگه‌هێ تاوانبار ده‌ربكه‌ڤن .! ئه‌ڤه یا سه‌یره.
پێدڤیه ئاماژه ب رۆل و هه‌دار و وێره‌كیا رۆژنامه‌ڤان، گوین رۆبرت، بهێته كرن كو پێخه‌مه‌ت لێگه‌ریان و دیتن و وه‌رگرتنا نموونه‌یا ئاخێ ل جهێ كیمیابارانكرنێ گیانێ خوه ئێخسته مه‌ترسیێ و پاشی ل تاقیگه‌هێن ده‌رڤه ب كارئینانا چه‌كێ كیمیایی هاتیه پشتراست كرن و ئه‌گه‌ره‌كێ گرنگ و مه‌زن بوو بۆ ئاگه‌هداركرنا رایا گشتی یا ده‌رڤه ل دۆر وێ ئێكێ كو كوردستان هاتیه كیمیابارانكرن.
پێدڤیه ل ڤێرێ ئاماژه بكه‌م كو ئه‌م وه‌كو كورد نه‌شیاین ب باشی ڤێ تاوانا مه‌زن یا رژێمێ بۆ به‌رژه‌وه‌ندیا ملله‌تێ خوه بكاربینین و دووڤچوونا به‌رده‌وام و قانوونی ل دۆر تاوانباران بهێته كرن و قه‌ره‌بۆیا قوربانیێن ئه‌نفال و كیمیابارانێ بهێته كرن. نها ژی ده‌لیڤه مایه، پێدڤیه رژدتر بین و دووڤچوون و لێكۆلینێن زێده‌تر ل دۆر وێ تاوانێ بكه‌ین، ژ به‌ر كو حكومه‌تێن ئیراقێ یێن پشتی 2003ێ، میراتگرێن حكومه‌تا به‌عسن و پێدڤیه به‌رپرسایه‌تیا قانوونی و ئه‌خلاقی ب ستۆیێ خوه‌ڤه بگرن.
ل گۆره‌ی برووسكه‌كا لقێ چار ل رۆژا 25ی ئادارا 1988ێ، دوژمنی چه‌ند ده‌ڤه‌ره‌ك داگیركرن، وه‌كو ده‌ربه‌ندی فه‌قره و ئاوه‌كه‌ل. ده‌مژمێر شه‌شی ئێڤاری ژی پێشمه‌رگه‌یێن قه‌هره‌مان د هێرشه‌كا به‌رۆڤاژی دا شیان هه‌موو وان جهان بگرن یێن دوژمنی ده‌ست ب سه‌ردا گرتی. د وێ سه‌ركه‌فتنێ دا سه‌ید سالح ب سڤكی بریندار بوو.
38- رۆژا 30ی ئادارا 1988ێ، لقێن سێ و چار ب برووسكێ ئه‌م ئاگه‌هداركرین كو دوژمنی ل به‌ره‌یێن بازیان، سه‌نگاو، ده‌ربه‌ندیخان و گله‌زه‌رد هێرش ئینایه و شه‌ره‌كێ دوژار به‌رده‌وامه. پشتی نیڤرۆ ده‌نگوباس بۆ مه هاتن كو دوژمن گه‌هشتیه قه‌ره‌داغێ. مه ژی لقێن سێ و چار ئاگه‌هدار كرن كو هندی بشێن به‌رگرییێ بكه‌ن، لێ هه‌كه نه‌چار ژی بوون هزر د خوه‌ڤه‌كێشانێ دا بكه‌ن و ب هه‌ماهه‌نگی ل گه‌ل ئالیێن دی بڕیارا دروست بده‌ن.
39- رۆژا 25ی خزیرانا 1988ێ، دوژمنی بزاڤه‌كا مه‌زن دكر ل به‌ره‌یێ مێرگه‌سۆرێ پێشڤه بهێت. شه‌ڕه‌كێ گران و دژوار روودا، پێشمه‌رگه‌ی به‌رگریه‌كا قه‌هره‌مانانه كر. ب مخابنی ڤه د ڤێ به‌رگرییێ دا خاتو ئاره‌ب، ئیبراهیم شێخۆمه‌ر كانیه‌لنجی، سه‌عید حسێن مه‌مۆلی و عه‌لی خدر ئیبراهیم شه‌هید بوون و گه‌هشتنه كاروانێ نه‌مرێن گه‌لێ مه.
40- داستانا سۆتكێ، فه‌وجا 143:
رۆژا 13ی ئادارا 1988ێ، لقێ ئێك ب برووسكێ ئه‌م ئاگه‌هداركرین كو د هێرشه‌كا قه‌هره‌مانانه دا، پێشمه‌رگه‌ی ده‌ست ب سه‌ر باره‌گه‌هێ فه‌وجا سه‌د و چل و سێ یا جاسم سلێڤانه‌یی دا گرتیه. د وێ هێرشێ دا موقه‌دم كه‌مال مه‌جید هاته كوشتن و سێ كه‌س ژی ب ئێخسیری هاتنه گرتن. ب مخابنی ڤه د وێ چالاكیێ سێ پێشمه‌رگه‌یێن قه‌هره‌مان و گیان ل سه‌رده‌ست شه‌هید بوون و نه‌هێن دی ژی بریندار بوون. ل رۆژا 26ی ئادارا 1988ێ لقێ ئێك ب برووسكه‌كێ ئه‌م ئاگه‌هدار كرین كو دوژمن ب نیازا هێرشكرنێ یه بۆ سه‌ر باره‌گه‌هێ لقێ ئێك. لقێن سێ و چار ژی ئه‌م ئاگه‌هدار كرین كو د گه‌ل ئێكه‌تیێ و سۆشیالیستێ بڕیار دایه بۆ هێلا نوو پاشڤه‌بزڤرن و ب رێككه‌فتن.
رۆژێن 27 و 29ی ئادارا 1988ێ، هێرشا دوژمنی بۆ سه‌ر ده‌ڤه‌را قه‌ره‌داغ به‌رده‌وام بوو و ژبلی به‌ره‌یێ شاره‌زوور و ده‌ربه‌ندیخان، ل چیایێ كه‌دۆشیش هێرش ئینایه و پێشره‌وی كریه، شه‌ڕه‌كێ گران هه‌یه و چه‌ندین هێرشێن دوژمنی هاتینه تێكشكاندن.
چالاكیێن سیاسی و پارتیزانی یێن پێشمه‌رگه‌ی
د ناڤبه‌را چریا دویێ یا سالا 1979ێ هه‌تا هه‌یڤا گلاڤێژا سالا 1980ێ، پێشمه‌رگه‌ی سه‌د و هه‌شت چالاكی ل دژی رژێمێ كرن و د هه‌موویان دا زێده‌تر ژ هه‌شتسه‌د و پێنجی ئه‌فسه‌ر و له‌شكری ز هاتنه كوشتن و دو هزار و هه‌ژده كه‌س ژی بریندار بوو، چل و نه‌هـ ترۆمبێلێن له‌شكری هاتنه تێكشكاندن و ده‌هـ تۆپ ژ كارئێخستن، چالاكیێن لقان ب ڤی شێوه‌یێ خارێ بوون:
لق / هێز چالاكی
لقێ ئێك 32
لقێ دو 28
لقێ سێ 8
لقێ چار 7
لقێ سێ و لقێ پێنج ب هه‌ڤپشكی 1
لقێ سێ و لقێ چار و لقێ پێنج ب هه‌ڤپشكی 2
لقێ سێ و هێزا سه‌ركردایه‌تیێ ب هه‌ڤپشكی 1
لقێ سێ و لقێ چار ب هه‌ڤپشكی 1
هێزا بارزان 24
هێزا برادۆست 19
لقێ پێنج 8
ده‌ستكه‌فتێن پێشمه‌رگه‌ی د ڤان چالاكیان دا پێكهاتی بوون ژ:
چه‌ك ژماره چه‌ك ژماره
دۆشك 2 نارنجۆك 92
بڕنۆ 37 گولله‌یێن 81ملم 50
كلاشینكۆف 7 گولله‌یێن دۆشكێ 2500
گرینۆف 3 گولله‌یێن گرینۆفێ 1000
دیكتاریۆف 3 گولله‌یێن رۆسی 29000
تۆپ 1 فیشه‌كێن برنۆیێ 4000
تۆپێن 60ملم 2 رۆكێتێن ئار بی جی 44
ئار بی جی 2 مه‌تاره 50
ترۆمبێل 1 كه‌لوپه‌لێن دی 45
بێته‌ل 3
دووربین 5
د وی ده‌می دا 38 پێشمه‌رگه‌یێن قه‌هره‌مان شه‌هید بوون و 28 پێشمه‌رگه ژی بریندار بوون، هه‌ژمارا شه‌هید و بریندارێن لقان ب ڤی شێوه‌ی بوون:
لق/ هێز شه‌هید بریندار
لقێ ئێك 9 ـ
لقێ دو 11 17
لقێ سێ 7 2
لقێ چار 5 6
لقێ پێنج 5 2
هێزا برادۆست 1 1
