بارزانی و بزاڤا رزگاریخوازا كورد 1975 – 1990
مه‌سعود بارزانی
پشكا پێنجێ
66
پشتی چوونا وی ل رۆژا 19ی گولانا 1980ێ ده‌نگۆباسێ ده‌سته‌سه‌ركرنا سامی عه‌بدولره‌حمانی به‌لاڤ بوو، پشتی نێزیكی پێنج هه‌یڤان ل رۆژا 4ی ئیلۆنا 1980ێ ژ زیندانێ هاته ئازادكرن. پشتی ئازادبوونا وی چوو له‌نده‌ن و ئه‌و زیندانكرنا وی یا هاریكار بوو كو ده‌ست ب بزاڤێن خوه بكه‌ت ب مه‌ره‌ما دامه‌زراندنا حزبه‌كا سیاسی.
ل گۆره‌ی وان زانیاریێن ل رۆژا 12 و 16ی كانوونا دویێ 1981ێ بۆ مه هاتین، سامی عه‌بدولره‌حمان سه‌ره‌دانا سووریێ كر بوو و ببوو مێهڤانێ جه‌لال تاله‌بانی، هندی من هزر لێ كرن چو ئه‌گه‌ر نه‌بوون په‌یوه‌ندی و رێككه‌فتنێ د ناڤبه‌را هه‌ردو ئالیان دا دروست بن، ژ بلی دژاتیكرنا پارتی.
هه‌ر چه‌ند ل ده‌مێ چوونا وی سامی عه‌بدولره‌حمان سۆز دا بوو من، كو چو كاره‌كێ وه‌سا نه‌كه‌ت و هه‌لویسته‌كێ وه‌رنه‌گریت كو به‌رۆڤاژی بۆچوونا مه بیت، یان دژی مه بیت.
لێ پشتی هینگێ و پێخه‌مه‌ت پاراستنا ئێكرێزی و ته‌بایێ د ناڤبه‌را ئالیێن سیاسی دا ب مه‌ره‌ما به‌رگریكرنێ ژ ماف و داخوازیێن ملله‌تێ مه، مه بزاڤه‌كا ته‌مام پێخه‌مه‌ت نه‌هێلانا ناكۆكی و ئاریشان كر، له‌ورا بزاڤ هاتنه كرن كو په‌یوه‌ندی ل گه‌ل سامی عه‌بدولره‌حمانی ئاسایی بن و ئاریشه ب دانوستاندنێ چاره ببن.
رۆژا 14ی چریا دویێ 1985ێ، وریا ساعاتی سه‌ره‌دانا مه‌كته‌با سیاسی كر و ده‌نگۆباسێ گه‌هشتنا سامی عه‌بدولره‌حمانی بۆ ئورمیێ ڕاگه‌هاند، و 16ی چریا دویێ 1985ێ بۆ كۆمبوونێ هاته ده‌ستنیشانكرن، ژ به‌ر كو بڕیار بوو سامی عه‌بدولره‌حمان رۆژا 16ی چریا دویێ 1985ێ، سه‌ره‌دانا مه‌كته‌با سیاسی یا پارتی ل راژان بكه‌ت، لێ ژ به‌ر كو من سه‌ره‌دانا شنۆ كر، دیار بو سامی عه‌بدولره‌حمانی ژی سه‌ره‌دانا مه‌رقه‌دێ بارزانی كربوو، له‌ورا نیڤرۆیا 16ێ و سپێده‌هیا رۆژا 18ی چریا دویێ 1985ێ سامی عه‌بدولره‌حمان سه‌ره‌دانا مه‌كته‌با سیاسی كر، لێ پشتی هینگێ دیت، ل مه‌كته‌با سیاسی ب دوور و درێژی به‌حسێ هه‌موو بابه‌تان كربوو و پشتی كۆمبوونێ مه رازیبوونا خوه نیشا دا كو سێ باره‌گایێن وان ل خواكورك و دۆله‌توو و شارباژێر ڤه‌كه‌ن، لێ مه گۆتێ د ڤێ قۆناغێ دا نابیت باره‌گاه ل سنۆرێ لقێ ئێك ڤه‌كه‌ن. رۆژا 19ی چریا دویێ 1985ێ، مه ئه‌نجامێ كۆمبوونێ و بڕیارێن خوه گه‌هاندن سامی عه‌بدولره‌حمانی و ڤه‌گه‌ریا. مه پێخۆش بوو و مه بزاڤ ژی كرن هه‌موو گرۆپ و پارتی ڤه‌گه‌رنه ناڤ باوه‌شا پارتی، هه‌ر چه‌نده سه‌ره‌ده‌ریا وان د جهێ خوه ژی دانه‌بوو.
رۆژا 2ی شواتا 1986ێ، سامی عه‌بدولره‌حمان سه‌ره‌دانا مه‌كته‌با سیاسی كر، و كۆمبوونه‌كا دوور و درێژ هاته كرن پێخه‌مه‌ت چاره‌كرنا ئاریشان، د كۆمبوونێ دا به‌حسێ ره‌وشا ده‌ڤه‌رێ و په‌یوه‌ندیێن دوقۆلی هاته كرن، سامی عه‌بدولره‌حمان پێداگیری و دلكۆكیه‌كا مه‌زن ل سه‌ر ڤه‌كرنا باره‌گایێ وان ل سنۆرێ لقێ ئێك دكر، لێ ب چو شێوه‌كێ ده‌لیڤه پێ نه‌هاته دان، هه‌روه‌سا بزاڤه‌كا مه‌زن ژی كر بۆ ئه‌ندامبوونێ د كۆمه‌لا خویندكاران دا ل ده‌رڤه و سكرتاریه‌تا جود و لژنه‌یێن جود د پارێزگه‌هان دا، مه ژی ئاگه‌هدار كر كو هه‌رده‌مێ ئاریشێن د ناڤبه‌را حزبا شیوعی یا ئیراقی و حزبا سۆشیالیستا كوردستانێ هاته چاره‌كرن، دێ به‌حسێ ڤی بابه‌تی هێته كرن.
رۆژا 15 كانوونا ئێكێ 1987ێ، سامی عه‌بدولره‌حمانی سه‌ره‌دانا حزبا شیوعی یا ئیراقی كر، پشتی ته‌مامبوونا كۆمبوونا وان سه‌ره‌دانا مه كر و د كۆمبوونه‌كێ دا پشتی به‌رچڤاكرن و گه‌نگه‌شه‌كرنا هوور یا بابه‌تان، بڕیار هاته دان رێككه‌فتنه‌كا دوقۆلی د ناڤبه‌را هه‌ردو ئالیان دا بهێته ئیمزاكرن، بۆ ڤێ مه‌ره‌مێ ژی رۆژا 16ی كانوونا ئێكێ 1987ێ، د. رۆژ و د. جه‌رجیسی سه‌ره‌دانا سامی عه‌بدولره‌حمانی كر و ل سه‌ر چه‌ند خالان رێككه‌فتن. پاشی بۆ ئیمزاكرنا رێككه‌فتنا دوقۆلی رۆژا 17ی كانوونا ئێكێ 1987ێ سامی عه‌بدولره‌حمانی سه‌ره‌دانا باره‌گایێ پارتی كر و رێككه‌فتنا دوقۆلی د ناڤبه‌را هه‌ردو ئالیان دا هاته ئیمزاكرن.
هه‌تا كۆنگه‌ره‌یێ یازدێ مه په‌یوه‌ندی ل گه‌ل سامی عه‌بدولره‌حمانی هه‌بوون، و د كۆنگره‌یێ یازدێ دا جاره‌كا هاته ناڤ پارتی و پارتیا خوه هه‌لوه‌شاند، پشتی وێ ئێكێ گه‌له‌ك ب رژدی و ب دلسۆزی كار و خزمه‌ت كر.
ل دوماهی جار ب مخابنی ڤه ل رۆژا 1ی شواتا 2004ێ ل گه‌ل هه‌ژماره‌كا هه‌ڤالێن سه‌ركرداتیێ و كادر و پێشمه‌رگه و وه‌لاتیان د كریاره‌كا تیرۆرستی دا ل رۆژا جه‌ژنا قوربانی ل هۆلا لقێ دو ل باژارێ هه‌ولێرێ ل ده‌مێ پێشوازیكرنا مێهڤانان هاته شه‌هیدكرن.
په‌یوه‌ندیێن ده‌رڤه:
دانوستاندن ل گه‌ل رژێمێ
پارتی، بۆ چاره‌كرنا ئاریشان، هه‌رده‌م دانوستاندن و شێوازێ ئاشتیانه ب رێكه‌كا گونجای زانیه و باوه‌ری پێ هه‌یه و هه‌رده‌م ده‌رگه‌هێ دانوستاندنان ب ڤه‌كری هێلایه، هه‌ر چه‌نده ئه‌م د وێ باوه‌ریێ دا بووین كو رژێم به‌رهه‌ڤ نینه سۆزێن خوه بجه بینیت، ژ به‌ركو د ڤی واری دا مه سه‌ربۆره‌كا دوور و درێژ ل گه‌ل حكومه‌تێن ئیراقێ هه‌بوو.
پشتی ده‌ستپێكرنا شۆڕه‌شێ، رژێمێ بزاڤه‌كا مه‌زن بۆ دانوستاندنێ دا، لێ وه‌كو رابووری سۆزێن خوه نه‌برنه سه‌ری، د وی ده‌می دا چه‌ندین كه‌س هنارتنه نك پارتی. هه‌ر چه‌نده ژ ئه‌گه‌رێ نه پێگیریا وان چو ئه‌نجام نه‌بوون، لێ ده‌م بۆ ده‌می خه‌لكه‌ك دهنارته نك مه.
بۆ جارا ئێكێ ل بهارا سالا 1978ێ، كو ئه‌م ل واشنتۆن بووین، كاك عزه‌ت سلێمان نامه‌كا عه‌لی ئه‌لره‌شید (26) بۆ من ئینابوو. د نامه‌یێ دا داخواز كربوو كو ئه‌و په‌یاما عزه‌تی ئینای ب گرنگی وه‌ربگرین، په‌یام ژ محه‌مه‌دێ كورێ ئه‌حمه‌د حه‌سه‌ن به‌كری بوو. د په‌یامێ دا محه‌مه‌دی به‌حسێ بێزاریا خوه ژ سه‌ددام حسێنی كربوو. هه‌روه‌سا ئاماژه ب وێ ئێكێ كر بوو كو هه‌ژماره‌كا ئه‌فسه‌ران ب نیازا كۆده‌تایێ نه ل دژی سه‌ددامی بۆ رزگاربوونێ ژ ده‌ستێن وی و داخواز كربوو كو ئه‌م ژی د وی واری دا هاریكاریا وان بكه‌ین. مه ژی د به‌رسڤێ دا به‌رهه‌ڤیا خوه نیشا دا بۆ هه‌ر هاریكاری و پشته‌ڤانیه‌كا د شیانێن مه دا بیت، لێ گه‌له‌ك ڤه‌نه‌كێشا محه‌مه‌د ب روودانا ترۆمبێلێ گیانێ خوه ژ ده‌ست دا، ناهێته زانین ژی كا ب قه‌زا و قه‌ده‌ر بوو و رێككه‌فت بوو، یان ب بڕیار و ئه‌نقه‌ست هاتیه كوشتن.
دانوستاندنا ئێكێ یا فه‌رمی د ناڤبه‌را شۆڕه‌شێ و حكومه‌تا ئیراقێ دا ل هاڤینا سالا 1982ێ بوو. پشتی كو ل ناڤه‌راستا مه‌ها ئیلۆنێ یا هه‌مان سال هێلیكۆپته‌ره‌كا رژێمێ ل ده‌ڤه‌را بێركم هاتیه ئێخستن و نه‌ه كه‌س تێدا هاتینه كوشتن، حكومه‌تێ ب شێوه‌كێ فه‌رمی داخوازا دانوستاندنان كر، د وێ روودانێ ب پێدڤی دزانم ئاماژه ب ئازایه‌تیا فرۆكه‌ڤانی بكه‌م، ژ به‌ر كو ده‌مێ هێلیكۆپته‌ر كریه ئارمانج و ئاگر به‌ربوویێ و ل به‌ركه‌فتنێ بوو، فرۆكه‌ڤان مژویلی دراندن و ژناڤبرنا وان به‌لگه‌یان بوو یێن د ناڤا هێلیكۆپته‌رێ دا، داكو نه‌كه‌ڤنه ده‌ستێ پێشمه‌رگه‌ی، من ئه‌و ئێك ب كاره‌كێ ئازا دیت.
پشتی وێ روودانێ، شه‌ڤا 28 ل سه‌ر 29ی ئیلۆنا 1982ێ، شانده‌كێ رژێمێ كو پێكهاتی بوو ژ دو ئه‌فسه‌رێن موخابراتێ ب ناڤێن (ئیحسان و نه‌جیب) ل گه‌ل كاك عزه‌ت سلێمان به‌گ گه‌هشتنه ده‌ڤه‌را بێركم ل ده‌ڤه‌رێن رزگاركری، گه‌نگه‌شه‌كا چڕ و هوور ل سه‌ر هه‌موو بابه‌تان هاته كرن، د كۆمبوونێ دا بزاڤه‌كا مه‌زن كر كو رێككه‌فتنه‌ك ل گه‌ل ئیمزا بكه‌ین. مه ژی پێشنیاز كر هه‌كه حكومه‌ت یا رژده بلا ده‌ڤه‌را بێركم هه‌تا سه‌رێ (به‌رد) چوول بكه‌ت، و حكومه‌ت هێزێن خوه ژ ده‌ڤه‌رێ ڤه‌كێشیت و رێكێ و ده‌لیڤێ بده‌نه خه‌لكی ڤه‌گه‌رنه سه‌ر گوند و جهێن خوه، و رێككه‌فتنا یازده‌ی ئادارێ ژی ببیته بنه‌مایێ چاره‌كرنا ئاریشان. پشتی ئه‌و شاند ڤه‌گه‌ریای و حكومه‌تا ئیراقێ ژی چو گاڤ ب كریار نه‌هاڤێتن.
ب شێوه‌كێ گشتی پشتی سالا 1975ێ، حكومه‌تێ ب شێوازێن جودا و ب رێكا كه‌ساتیێن دلسۆز و نێزیكی مه، بزاڤا دانوستاندنان كر و چه‌ندین جاران په‌یوه‌ند كرن و چه‌ند كه‌ساتی ژی راسپاردن بۆ هاتنوچوونێ د ناڤبه‌را مه هه‌ردو ئالیان دا و هه‌تا سالا 1990ێ، ئه‌و هاتنوچوون و ڕا گوهۆرین د ناڤبه‌را شۆڕه‌شێ و حكومه‌تێ دا به‌رده‌وام بوون، لێ چو ئه‌نجام ژێ ده‌رنه‌كه‌فتن، ژ به‌ر كو مه‌ره‌ما حكومه‌تێ رێككه‌فتن نه‌بوو، به‌لكو ب تنێ كوشتنا ده‌می بوو. مه ژی باش هه‌ست كربوو كو ئارمانجا حكومه‌تێ نه‌گه‌هشتنه ب رێككه‌فتنێ، به‌لێ ژ نێرینا باوه‌ریا مه چاره‌سه‌ریا ئاشتیانه یا ئاریشان مه هه‌رده‌م به‌رهه‌ڤیا خوه نیشا دایه بۆ دانوستاندنان ل سه‌ر بنه‌مایێ پاراستنا به‌رژوه‌ندیێن بلند یێن ملله‌تی و گه‌هشتن ب مافێن وی یێن ڕه‌وا و نه‌ته‌وه‌یی و نشتیمانی. له‌ورا هه‌رده‌م مه ده‌رگه‌هێن دیالۆگ و دانوستاندنێ ب ڤه‌كری هێلان و رێكه‌چاره‌یا ئاشتیانه یا ئاریشێن مه ل نك مه باشتر بوو و چو ده‌مان مه دانوستاندن ره‌ت نه‌كرینه.
==============================================
- بۆ بجهیئنانا كوده‌تایه‌كا له‌شكری ل سه‌ر سه‌ددام حسێن، محه‌مه‌دێ كورێ ئه‌حمه‌د حه‌سه‌ن به‌كری د نامه‌كێ دا داخوازا هاریكاریا مه كر
- سامی عه‌بدولره‌حمان پێداگیری و دلكۆكیه‌كا مه‌زن ل سه‌ر ڤه‌كرنا باره‌گایێ وان ل سنۆرێ لقێ ئێك دكر لێ ب چو شێوه‌كێ ده‌لیڤه پێ نه‌هاته دان
- ل ناڤه‌راستا مه‌ها ئیلۆنێ ل سال 1982هێلیكۆپته‌ره‌كا رژێمێ ل ده‌ڤه‌را بێركم هاتیه ئێخستن و نه‌ه كه‌س تێدا هاتینه كوشتن حكومه‌تێ ب شێوه‌كێ فه‌رمی داخوازا دانوستاندنان كر
