بارزانی و بزاڤا رزگاریخوازا کوردی 1975 – 1990
مەسعوود بارزانی
پشكا پازدێ
بزاڤا رزگاریخوازا كوردی ب گشتی و
ل ئیراقێ ب تایبەتی
162
دامەزراندنا كیانێ سیاسی یێ ئیراقی ژ (1921)ێ و چارەكرنا كێشەیا دەستهەلاتێ و كێشەیا كوردی تێدا
بێگۆمان دیرۆكا كیانێ سیاسی یێ ئیراقێ ژ (1921) دیدەڤانە كو ژ دو نەتەوەیێن سەرەكی عەرەب و كورد پێكهاتیە، د گەل پێكهاتێن دی یێن نەتەوەیی، كو ب مخابنی ڤە تا نها ژی سەقامگیری بخوەڤە نەدیتیە، ژبەركو نە ئاریشا دەستهەلاتەكا دیمۆكراتی ب شێوازەكێ دیمۆكراتییێ ئازاد ل ئیراقێ بۆ بەرژەوەندا گەلێن ئیراقێ چارەبوویە و نە ئاریشا كوردان ژی كو مەزنترین ئاریشەیە ل ئیراقێ د بەرژوەندا كیانێ سیاسی یێ هەڤپشكێ ئیراقێ و بەرژوەندا هەردو نەتەوەیێن سەرەكی چارە بوویە، لەورا پێدڤییە هەردو ئاریشە ب شێوازەكێ دیمۆكراتییێ ئازاد و ئاشتی و ب حەز و رازیبوونا گەلێن ئیراقێ و مللەتێ كورد بهێتە چارەكرن و رۆژ بۆ رۆژێ ژ روویێ سیاسی و ئابووری و جڤاكی و رەوشەنبیری و كارگێری ڤە، پێشڤە بچن و كوسپ و ئاستەنگ د رێكا پێشكەفتن و خەملاندنا كیانێ سیاسی یێ هەڤپشكێ وان دا نەمینن، ئانكو د دەستهەلاتا سیاسی و د رێڤەبەرنەكا دیمۆكراتی دا، هەردو نەتەوەیێن سەرەكی خوە ب باشترین شێوە د هەیكەلێ رێكخستنا رژێما پاشەرۆژا وان یا نوو دا ببینن و هەردو نەتەوە هەست بكەن كو ئەڤ كیانێ هەڤپشك، ب كریار یێ هەڤپشكە بۆ هەردوویان، د گەل بەرچاڤ وەرگرتن و دابینكرنا مافێن رەوایێن پێكهاتەیێن دی ب باشی، ل گۆرەی دەستپێكێن چارەركرنا كێشەیا نەتەوەیان كو نموونا چارەكرن و دابینكرنا وان ل گەلەك وەلاتێن پێشكەفتی یێن جیهانێ هەیە، ئانكو ل ژێر بالێ ئاشتییەكا دادپەروەرانە، ب دلخۆشی و ئازادی و دیمۆكراتی و بەختەوەری بژین و برایەتییا دیرۆكی و ئیسلامی و خەباتا هەڤپشك یا كورد و عەرەبان ب هێزتر ببیت و سەمتا خەباتا خوە یا هەڤپشك باشتر سەقا بكەن، هەتاكو ئیراقەكا دیمۆكراتی و ئازاد ب گشتی و كوردستانا خودان ئۆتۆنۆمی یا راستەقینە ب تایبەتی ببنە كەلا ئاسێ یا گیان ل سەر دەست و پێیان ل دژی ئیمپریالیزم و زایۆنیزم و كەڤنەپەرستییا دەڤەرێ كو ب ڤێ یەكێ ژی باشترین خەلەكە دكەڤیتە زنجیرا خەباتا مللەتێن ئازادیخواز و پێشكەفتنخوازێن سەر ئەردی و مرۆڤایەتییێ، پێخەمەت پاراستن و چاكتر چەسپاندنا ئاشتییا جیهانی و چارەركرنا هەڤڕكیێن هەرێمایەتی ب رێكا دانوستاندنێن ئاشتیخوازانە، ل بەر رۆناهییا هزركرنا سیاسەتا نوو یا جیهانێ.
رژێما دكتاتۆرا فاشی یا بەغدا و هێزێن بەرهنگارێن كوردستانی و ئیراقی
دەمێ پشتی حوكمێ دكتاتۆری كو ژ 1968ێ دەستپێدكەت ب پشتەڤانییا ئیستیعمارێ، بۆ وێ یەكێ ئینا سەر دەستهەلاتێ دا ب ئاگر و ئاسنی، هەتا چەكێ كیمیایی و بایۆلۆژی و خەردەل و فۆسیجین و (سیانید)ی ل بزاڤا رزگاریخوازا كوردی و دیمۆكراتییەتا ئیراقێ و نشتیمانی و دیمۆكراتییا عەرەبی و بزاڤا ئیسلامی ل دەڤەرێ بدەت و نەشێن سەرێ خوە بلند بكەن پێخەمەت مافێن خوەیێن رەوا، بۆ وێ یەكێ ب باشترین شێوە ب رێكا رژێما دكتاتۆری و شۆڤینی یا وان دەستنیشانكری بەرژوەندێن خوە بدەستڤە بینن و بپارێزن، هەكە نە بۆچی دبیت رژێما فاشییا بەغدا، د دەمێ بیست و ئێك سالان دا نەشیا د گەل گەلێن ئیراقێ ب گشتی و گەلێ كورد ب تایبەتی، بگەهنە چارەسەریێن راست و دروست بۆ چارەكرنا ئاریشا دەستهەلاتێ و چارەكرنا ئاریشا كوردی ل ئیراقێ، هەكە هێزێن بەرهنگارێن كوردستانی ژ ئالییێ رژێما فاشی یا بەغدا ڤە هزار و ئێك تۆمەت بۆ دروست كرینە و دهێنە دروستكرن، خو هەتا ب بێ شەرمی ژ ئالییێ رژێما فاشی یا بەغدا و كەڤنەپەرستییا عەرەبی ب خزمەتكار و كرێگرتیێن بیانییان هاتینە ل قەلەم دان و دهێنە ل قەلەم دان، بۆچی د گەل هێزێن نشتیمانی و نەتەوەیی یێن عەرەبی و دیمۆكراتی و ئیسلامی یێن ئیراقی نەگەهشتینە تێكگەهشتن و چارەكرنا ئاریشا دەستهەلاتێ، بۆچی هەتا نها نەخواستییە، دوماهیێ ب قۆناغا ڤەگوهاستنێ (الفترە الانتقالیە) بینن، هەرلبژارتنەكا ئازاد و دیمۆكراتی یا راستەوخۆ بكەن، دەستوورێ هەردەمی بهێتە دانان و بهێتە پەیرەوكرن، هەر چ رێكخستن و قانوونێن ئیستیسنایی هەنە بهێتە هەلوەشاندن، بۆچی سەربەستیێن دیمۆكراتی نەهاتینە دان و ناهێنە دان كو سەربەستییا رێكخستنا حزبان، سەربەستییا رۆژنامەڤانی، سەربەستییا بۆچوونان، سەربەستییا رێكخستنا سەندیكایان، سەربەستییا هەلبژارتنان بخوەڤە دگرن.
مافێن مرۆڤی یێن ئیراقێ ب گشتی و یێن كوردان ب تایبەت هاتینە بنپێكرن كو د دیرۆكا مرۆڤایەتییێ دا كێم هاتیە دیتن و بهیستن، لەورا پێدڤییە هەموو هێزێن ئۆپۆزسیۆنا كوردستانێ و ئیراقێ، ب چاكی سروشتێ شۆڤینی و فاشستییا ڤێ رژێمێ بزانن و بۆچی ئیناینە، ئانكو هەڤدژیێن د ناڤبەرا گەلێن ئیراقێ و هێزێن پێشرەو و رژێما فاشی دا هەڤدژیەكا كوورە، هەكە ب بەرخۆدانەكا توند و رێكوپێك نەبیت زەحمەتە بهێتە چارەسەركرن، لەورا پێدڤییە ژ هەموو روویەكی ڤە، ب چارەسەركرنا كێشەیێن ناڤخوە ئێك ب ئێك، ب شێوەیەكی بهێنە چارەسەركرن د بەرژوەندا جەماوەرێ ئیراقێ و كوردستانێ دا بیت، ژ دەستپێكرنا ڤێ بۆچوونا راست، بەرەیێ كوردستانا ئیراقێ ب هێزتر لێبكەین، ژ هەموو روویەكی ڤە كو ببیتە بەرێ بنیاتی بۆ دروستكرنا بەرەیەكێ بەرفەرهـ یێ ئیراقی ژ هەر چار رەوتێن بەرهنگارێن ئیراقی، ئانكو رەوتێ نەتەوەیی ــ عەرەبی، رەوتێ نەتەوەیی ــ كوردی، رەوتێ دیمۆكراتی و رەوتێ ئیسلامی و نوونەرێن پێكهاتەیێن نەتەوەیی ژی تێدا پشكدار بن، دێ تەمامتر و مۆكمتر بیت كو خالێن هەڤگەهشتنێ د ناڤبەرا مەدا گەلەك گەلەكن، بۆ وێ یەكێ ل دژی رژێما فاشی یا بەغدا باشتر راوەستین. هیڤیدارین هەموو ئالییەك ژ مە ل ئاستێ بلندییا هەستكرن ب بەرپرسایەتییا دیرۆكی دا بین.
بۆچی كورد و كوردستان ل ئیراقێ ل ژێر شەرێ قڕكرنێ دانە
دەستهەلاتا دكتاتۆری یا بەغدا، حوكمێ ئاگر و ئاسن و سێدارەدانانە، ب عەرەبكرن و بەعسیكرن و كۆچپێكرن و كاڤلكرنا زێدەتر ژ چار هزار گوندێن كوردستانێ، د گەل هەژمارەكا مەزن ژ قەزا و ناحیێن پارێزگەهێن كەركووك و سلێمانی و هەولێر و دهۆك و مووسل و گوندێن قەزایێن خانەفین و شنگال و ناحیا زوممار كو كۆچپێكرنا خەلكێ قەزا قلادزێ و ناحیا سەنگەسەر ژی، ل هەیڤا تیرمەها 1989ێ، دوماهی تاوانا كۆچپێكرنا قەزا و ناحیێن كوردستانێ بوو. دوماهی ژی ب گوندێن دەڤەرا دۆلەمەرێ ل قەزا مێرگەسۆر ئینا كو بۆ ئۆردیگایێ (سارداو) خراندن، د وێ ئالۆزییا ژیانێ و بێرێزیێ دا، وەكو هەموو ئۆردیگایێن ب زۆری یێن دی كو ب وەلاتیێن پلە دو ژی نەهاتنە هەژمارتن، ئانكو ل گۆرەی سەرژمێرییان هەژمارەكا گەلەك كێم یا گوندێن گوردستانێ ماینە، ئەو ژی ل نێزیك و ل رەخ و روویێن جادە و رێیێن سەرەكی نە د ناڤبەرا پارێزگەهێن كوردستانێ دا، ئانكو ل گۆرەی دوماهی سەرژمێرییا بەرەیێ كوردستانا ئیراقێ ــ سەركردایەتییا سیاسی، ل 24ی شواتا 1989ێ كو دایە دەستێ لژنا مافێن مرۆڤی سەر ب نەتەوەیێن ئێكگرتی ڤە، 55 هەتا 60 هزار كیلۆمەترێن دوجا هاتینە چوولكرن و كاڤلكرن، زێدەتر ژ ملیۆن كوردان دەربدەر بوون و ل وەلاتێن جیهانێ بوونە پەنابەر، زێدەتر ژ ئێك ملیۆن و نیڤ وەلاتیێن كورد ل سەر گوند و ناحیە و قەزا و مولك و مالێ وان هاتنە راگوهاستن، خو هەتا كانیێن ئاڤێ و ژێدەرێن وان ژی ب چیمەنتۆیێ هاتنە تژیكرن و كاڤلكرن، بۆ وێ یەكێ ژیان ل كوردستانێ نەمینیت و مللەت و پێشمەرگە نەشێن لێ بژین.
