بارزانی و بزاڤا رزگاریخوازا کوردی 1975 – 1990
مەسعوود بارزانی
پشكا چاردێ
كێمیاباران و سیاسەتا ئەردێ سۆتی
149
هەلبەت نابیت هەلوەستێ كوردانە و ئازایانە یێ خەلكێ گوندێن دەڤەرا مەرگەوەرێ ل رۆژهەلاتێ كوردستانی بهێتە ژبیركرن، ژ بەر كو ل دەمژمێر ئێكێ یا بۆمبەبارانكرنێ ب جارەكێ رژیانە ئۆردیگای و د هەموو شێوەیێن هاریكاریێ دا بێ خەمی نەكر، دەرگەهێن خوە ب روویێ خەلكێ لێقەومای ڤەكرن و د هانا وان چوون و جهێ ڤەحەویانێ بۆ دابین كر، لەورا هەڤسۆزی و ڤیانا خووشك و برایێن مە ل مەرگەوەرێ د وێ رۆژێ دا ژبیر ناچیت و گەلەك بزەحمەتە ب چەند پەیڤان سوپاسیا وان بهێتە كرن.پشكەك ژ بەرپرسێن پارێزگەها ئورمیێ هاتنە نك مە ب مەرەما گەهاندنا سەرەخوەشیێن خوە. د وێ رۆژا خویناوی دا من راگەهاند، سۆز و پەیمانان دوپات دكەین كو تۆلا خوینا ڤان شەهید و بێ گوننەهان ژ رژێما دژی مرۆڤایەتیێ یا بەغدا ڤەكەین و ل سەر خەباتێ بەردەوام بین هەتا رزگارییا مللەتێ مە. ب مەرەما گەهاندنا سەرەخوەشیان ب هەلكەفتا كارەساتا بۆمبەبارانكرنا ئۆردیگایێ زێوە، رۆژا 18ی خزیرانا 1985ێ، شاندەكێ رێكخستنا كارێ ئیسلامی سەرەدانا وان كر و كۆژمێ سەد و پێنجی هزار تومەن وەكو هاریكاری بۆ مالباتێن شەهیدان ئینابوون، ئەو ب خوە هاریكاریەك بوو ب ناڤێ رێزدار سەید محەمەد تەقی مودەرسی هاتبوون و هەلوەستێ وێ رێكخستنێ هەردەم ڤەكری و ئەرێنی بوو.جارەكا دی ل رۆژا 1ی تیرمەها 1985ێ، پێنج فرۆكەیێن رژێما بەعس ئۆردیگایێ زێوە بۆمبەباران كر، كو بوو ئەگەرێ شەهیدبوونا هەڤال دەسكۆ ئەحمەد ئیسقەیلی، ئەندامێ لژنا ناوچا زێوە و برینداربوونا نەهـ وەلاتیێن سڤیل. ئەو بۆمبەباران گەلەك ژ جارێن پێشتر توندتر و دژوارتر بوو، لێ خۆشبەختانە ئۆردیگا یێ چوول بوو، لەورا زیان كێمتر بوون. جارا پێشتر نێزیكی حەفتێ بۆمبە ل ئۆردیگای دابوون و سوپاس بۆ خودێ گەلەك ژ وان بۆمبەیان نە پەقی بوون.
10ی چریا دویێ 1985ێ، ل دەڤەرا ئامێدیێ فرۆكەیێن رژێمێ بووك ویاریێن زارۆكان كو مینرێژكری بوون بەردانە خارێ و د دەستێن زارۆكان دا پەقین و دو زارۆك شەهید بوون.
ل سەر دەمێ بەعسیێن فاشی، هەتا دوماهیا 1986ێ زێدەتر ژ هزار و هەشتسەد و نۆت و پێنج گوند و باژار ب بەر راگوهاستنێ كەفتن، كو هەژمارا مالباتێن هاتینە راگوهاستن ژ هزار و چارسەد و حەفتێ و شەش گوندان بوون كو دبنە هەشتێ و چار هزار و هەشتسەد و حەفتێ و حەفت مالبات.
د ناڤبەرا سالێن 1985ێ و 1986ێ دا، هەموو گوندێن پارێزگەها دهۆكێ ژ خواندنێ و قوتابخانان هاتنە بێبەهركرن، لەورا شۆرەشێ ڤەكرنا قوتابخانان ل دەڤەرێن رزگاركری ب ستۆیێ خوەڤە گرت و هەژمارا قوتابخانان گەهشتە نێزیكی بیست و چار قوتابخانان و هەژمارا قوتابییان گەهشتە هزار و سەد قوتابییان. پشتی هینگێ ژبەر كێمیابارانكرنا دەڤەرێ هەژمارەكا مەزن یا قوتابی و مامۆستایان بریندار بوون كو ژ ئالیێ بنگەهێن ساخلەمی یێن شۆڕەشێ ڤە و ب وان شیانێن سنۆردار یێن شۆڕەشێ، بزاڤا چارەسەركرنا وان هاتە كرن.
پشتی دەستپێكرنا هێرشا رژێمێ بۆ سەر كوردستانێ ب تایبەتی ل پارێزگەها دهۆكێ، ئاكنجیێن گەلەك گوندان بۆ دەمێ دو حەفتییان كەفتنە ناڤا دۆرپێچا هێزێن رژێمێ، كو ل گۆرەی هندەك داتایان، هەژمارا وان گوندێن ژ ئالیێ رژێمێ ڤە هاتینە دۆرپێچكرن گەهشتە دوسەد و بیست و ئێك گوندان، كو مەرەما رژێمێ كوشتن و قڕكرن و ژناڤبرنا وی خەلكی بوو.
رژێمێ ب مەرەما ژناڤبرن و قڕكرنا خەلكێ كوردستانێ شێواز و ئامرازێن جودا بكارئینان وەكو:
1- چەكێ كێمیایی: ژبلی كۆمكوژی و ئەشكەنجێ و راگوهاستنا ئاكنجییان، بكارئینانا چەكێ كیمیایی ژی ئێك بوو ژ وان ئامرازێن ژناڤبرنا گەلێ كورد.
2- خرابكرنا گوندان و دەرخستنا ئاكنجیێن وان و گرتن و سێدارەدان و دوورخستنا وان بۆ باشووری و ناڤەراستا ئیراقێ.
3- بۆمبەبارانكرنا ئاسمانی و تۆپخانە و مۆشەك و هەموو شێوازێن تێكدان و خرابكرنێ.
4- سێدارەدان، رژێما بەعس هەژمارەكا مەزن یا وەلاتییان سێدارەدان كو پشتی هێرشێن ڤێ دوماهیێ خوە رادەستی رژێمێ كربوو.
5- سۆتن و تێكدانا گوند و قەزا و باژار و باژارۆكان و ژناڤبرنا چاندن و بەرهەمێ جۆتیاران و ئاژەلداریێ.
ل گۆرەی نڤیسارەكا نهێنی یا پارێزگەها هەولێر، ب هەژمارا 6493 ل رۆژا 2ی چریا ئێكێ 1986ێ، فەرمانگەها تۆماركرنا خانووبەران هاتە ئاگەهداركرن كو ڤان جهان چوول بكەن، بۆ دروستكرنا كۆمەلگەهێن ب زۆری: بنەسلاوە، باغەمرە، كونەگورگ، دارەتوو، ناحیا دیانا، تەقتەق و دیبەگە، د گەل هەموو گوندێن سەر ب ڤان ناحییان ڤە. حەفت كۆمەلگەهـ دێ هێنە دروستكرن كو هەر ئێك ژ وان دێ شازدە هزار خانی بن.
ژبەر زێدەبوونا شەڕێ پارتیزانی یێن هێزێن پارتی و ئێكەتیێ و شیوعیان و حزبا دەعوە و كۆمێن دی، حكومەتا بەعس هەست ب مەترسیەكا رژد كر، لەورا نڤیسینگەها سەرۆككۆمارێ ئیراقێ ل ناڤەراستا سالا 1986ێ، فەرمان ل بەرپرسێن بەعسی و فەرماندارێن سەربازی ل دەڤەرێن ئۆتۆنۆمی كر كو دۆرپێچەكا زێدەتر یا ئابووری بێخنە سەر گوندان و ئەو دەڤەرێن ژ ئەگەرێن رەوشا ئێمناهیێ هاتینە چوول كرن.
ئێك: ژ وان گاڤێن دی یێن بەعسیان چەكداركرن و رێكخستنا كوردان بوو و ناڤێ فەوجێن سڤك دانا سەر و پشتی دەمەكی ناڤێ وان هاتە گوهارتن بۆ فەوجێن بەرگرییا نشتیمانی. ئەوان فەوجان ژ ئالیێ بەعسیان ڤە گەلەك هاریكاری بۆ هاتنە كرن، هەژمارا وان گەهشتە دوسەد و پێنجی هزار چەكداران كو د شەرێ پارتیزانی و چیایان دا هاریكارییا سوپایێ ئیراقێ دكر.
ل گۆرەی زانیاریێن پشتراستكری، د دەمێ سالێن 1987 و 1988ێ، رژێما بەعس حەفتسەد و نۆت و نەهـ گوند و چارسەد و نۆت و سێ قوتابخانە و پێنجسەد و نۆت و هەشت مزگەفت و چل بنگەهێن ساخلەمیێ وێران كرن. هەروەسا زێدەتر ژ سیهـ و حەفت هزار و حەفتسەد و بیست و شەش جۆتیارێن كورد ژ جهێن وان راگوهاستن. هەروەسا هەژمارا وان كوردێن ل قەزایێن كەركووك و دبس و كفری و چەمچەمال د دەمێ 1987 ــ 1988ێ دا هاتینە راگوهاستن، گەهشتە سەد و سیهـ و شەش هزار و هەشت كەسان..
دەستهەلاتدارێن ئیراقێ ب گشتی و رژێما بەعس ب تایبەتی، ب بەهانەیێن جودا بزاڤا ژناڤبرن و بوهژاندن و پاككرنا گەلێن ئیراقێ كرییە، كو بارزانی ئێك ژ وانان بوون یێن پترین گورز ب بەركەفتین. د ڤی واری دا دشیان دایە د چەند خالان بهێتە كورتكرن كو پێكهاتینە ژ:
ئێك: ئەگەرێن ئێمناهی و سیاسی: قەزایێن خانەقین، مەندەلی، شێخان، تلكێف، تلەعفەر، شنگال، زاخۆ و سێمێل، كو جهێن ئێمناهی و ستراتیژی نە، ژبەر ئیرانێ و توركیا و سووریێ، لەورا پێدڤییە بهێنە چوولكرن كو ڤێ ژی چوولكرنا نەهسەد و سێزدە گوندان و راگوهاستنا بیست و دو هزار و پێنجسەد و بیست و نەهـ مالباتان ب دووڤ دا هات.
