بلندبوونا پلەیێن گەرمایێ و پاشەڕۆژا كوردان
د. نەسرەدین ئیبراهیم گۆلی*
ل وان 14 ملیار سالێن ئەڤ هەمی گەردوونە ژ بوویەرا بێگ بەنگێ چێبووین، هەتا هەشت ملیار سالێن ژیان ژ بەكتریەكێ چێبووی و هەتا پێنج ملیۆن سالێن مرۆڤ ژ گیانەوەرێن زیندی یێن پێشی خۆ چێبووی، گەردوون و گیانەوەر هەمی بەردەوام د گوهۆڕینێ دا بوویە. ب هزاران جۆرێن گیانەوەران د ماوەیێ هەشت ملیار سالان یێن هاتینە گۆڕەپانا عەردی و یێن ژناڤچووین.
پێدچیت ژینگەهێ بڤێت جارەكا دیتر خۆ نوی بكەت. ل دویڤ وان پێشبینی یێن دهێنەكرن وەسا دهێتەچاڤەڕێكرن د چەندەها سالێن بهێتە پلەیێن گەرمێ دێ بەردەوام بلندتر بن. ئەگەر ژی گوهۆڕینا سەقای و ژینگەهی و پیسبوون و زۆربوونا ژمارەیا ئاكنجیێن سەر ئەردی و گوهۆڕین د تەخێ ئۆزۆنی نە. پرسیار ئەوە: دێ داهاتی و پاشەڕۆژا مرۆڤایەتی چ بیت؟ د بەرسڤا ڤێ پرسیارێ دا ب پێدڤی دهێتە زانین دو تێگەهێن سازان (adjustment) و خۆگۆنجاندن (adaptation) بهێنە رۆهنكرن. تێگەهێ ئێكەم پترتر ئالیێ سایكۆلۆژی و جڤاكی، و یێ دوویێ لایەنێ بایولۆژی بخۆڤەدگریت و ئێكە ژ تێگەهێن سەرەكیێن بیردۆزا داروینی، و مەبەست ژێ خۆگۆنجاندنا فسیۆلۆجی و كەلەشیێ بوونەوەرەكی (و مرۆڤەكی) یە دگەل گهۆڕینێن ژینگەهی، و ژ وان ژی پلەیێن گەرمێ.
وەسا دیارە ئەڤ گهۆڕینێن سەقای و بلندبوونا پلەیێن گەرمایێ دێ بنە ئەگەرێ مرنا سەدان و هزاران كەسان، ئەوێن نەشێن خۆ ل بەر ڤێ گەرمێ و گوهۆڕینێ بگرن، وەكی داروین بەحس دكەت، تنێ ئەو مرۆڤ دێ میننە ساخ ئەوێن بشێن خۆ دگەل ڤێ گوهۆڕینێ دا بگۆنجینن و وەكی چاوا حێشترێ د ماوەیێ سەدان هزار سالان خۆ ل گەل ژینگەها بیابانی گۆنجاندی و كەلەخ و بایۆلۆژییا وی هاتیە گوهۆڕین، دا بشێت خۆ لبەر گەرمایا دژوارا بیابانی بگریت.
دبیت كورد ژ ئێك بیت ژ وان نەتەوەیێن كێمتر ژ زۆر نەتەوەیێن دیتر زیان ڤێكەفتین، چونكی ژ لایەكیڤە دەڤەرێن وی نێزیكە ژ دەڤەرێن گەرم، و دشێت هێدی هێدی و ب بۆرینا چەندەها دەه سالان خۆ ل گەل گوهۆڕینێن سەقای دا بگۆنجینیت و ژ لایێ بایۆلۆژیڤە گوهۆڕین د كەلواشێ دی دا دروست ببن. ژ لایەك دیترڤە و لدویڤ ئەزموونا سەد سالێن بۆری یێن كوردان، ئەوان شیایە خۆ ژ لایێ سایكۆلۆژی و جڤاكی ڤە دگەل رەوشێن دژوارێن سیاسی دا بگۆنجینن و خۆ ژ ژناڤچۆنێ بپارێزن.
هەر نەتەوەیەك دیتر بایە دبن ڤان گەفێن جینۆساید و قڕكرن و ئەنفال و كێمیاباران و تاوانێن دیتر، بێگومان هەتا نۆكە زەوالا وان هاتبی و بەلگە ژی بۆ ڤێ ئاخفتنێ گەلەك نەتەوەنە ل دەڤەرێ كو نۆكە تنێ ناڤێ وان یێ د دیرۆكێ دا مای. بەلێ كورد یێن ماین پاراستی. ب گۆتنەك دیتر ئەو زۆڵم و زۆردارییا ل نەتەوێ كورد هاتییەكرن، ب ئەرێنی بۆ دزڤڕیت و دبیتە ئەگەرێ هندێ ئەم خۆ لبەر گهۆڕینێن سەقای و ژینگەهی ژی بگرین، و وەك زۆر نەتەوەیێن كو ژناڤچووین، نەبین و ب زیانەك كێمتر ژ ڤێ رەوشا دژوار دەربچین.
خۆگۆنجاندنا كوردان ل گەل ژینگەهێ و گوهۆڕینێن وێ تنێ لایەنێ فیزیۆلۆژیك ناگریت، بەلكۆ لایەنێ سایكۆسۆسیۆلۆژی ژی دگریت و د ڤی ئاراستەی دا و ب ئەزموونا دویر و درێژا تەحل و دژوارا دیرۆكا خۆ یا سیاسی و جڤاكی، هندەك رەفتارێن سایكۆلۆژی یێن كو كوردان ل هەڤدۆ نێزیك دكەت، نەخاسمە هەڤژانی و هەڤسۆزیێ لنك وان زێدە بكەت و گەلەك ژ وان رەفتارێن دژبەر وەكی خیانەت و دووبەرەكی و … هتد، دناڤ كوردان دا نەمینن و ئەڤ گوهۆڕینە مل ب ملێ گوهۆڕینێن ژینگەهی و سەقایی كوردان ل هەمبەر ژینگەها زۆردارا چەند سەد سالێن داهاتووی قایمتر بكەت و كورد د پرۆسەیا گوهۆڕینێن دژوار دا بشێن بەردەوامیێ ب نفشێ خۆ بدەن و نەخاسمە لایەنێ جڤاكی و سایكۆلۆژی، بۆ ماوەیێ هزاران سالێن داهاتووی.
* پرۆفیسۆرێ هاریكار/ زانكۆیا زاخۆ
