به‌رسڤه‌ك بۆ به‌رنامێ كۆڕه‌نگ !
به‌رسڤه‌ك بۆ به‌رنامێ كۆڕه‌نگ !
(سایكۆلۆژیایا پیشه‌یى و سیاسه‌تێ)
د. نه‌سره‌دین ئیبراهیم گۆلى*
مانشیت
(دڤیا په‌نجا تۆمه‌تێ بۆ وان بێته‌درێژكرن یێن ب زێده‌خوازیێن دڤێت ڤان زه‌حمه‌تا و قوربانیدان و خۆڕاگریێ ب ئاڤێ داده‌ن)
هه‌رچه‌نده ڤه‌كۆلینێن زانستى و بیردۆزێن هه‌لبژارتنا پیشه‌یى یێن وه‌ك ئان رۆى (Ann Roy)، جۆن هۆلاند (John Holland)، و جینزبێرگ، دۆناڵد سۆپێر، فرانك پارسۆنز، ڤیلیامسۆن و سترۆنگ و كیۆدۆر و …هتد و تیۆرێن سایكۆلۆژیێ یێن ماسلۆ، رۆجێرز، فرانكل، و …هتد، تاكێ مرۆڤى و كه‌ساتیا وى د ژیانێ و نه‌خاسمه ژیانا پیشه‌یى و كاریدا ب گرنگ دبینن و رۆلێ وێ، هه‌ر ژ زارۆكینى حه‌تا پشتى هنگى ژى بۆ سه‌ركه‌فتنێ ب فه‌ر دزانن، لێ پا تشتێ هه‌ى نه‌د ده‌ستێ مرۆڤیدایه، به‌لكۆ كه‌سێن دیتر كۆنترۆل دكه‌ن. پاله چه‌ندێ رژد و پاقژ و دلساف بیت، به‌لێ كه‌سه‌ك و هێزه‌ك دیتر وى ڤاڕێ و ڤاژێله‌دكه‌ن.
[راسته ئه‌ڤ گۆتاره نه بۆ مه‌تحۆكیێ ژ ڤى پرۆگرامى هاتیه ته‌رخانكرن، لێ د جهێ خوه دایه ده‌ستخۆشى لێ بێته‌كرن و ل وێ كۆما ل دووماهی به‌رنامێ وێ ل ده‌ڤه‌را به‌روارى باڵا گه‌له‌ك راستى داینه‌دیاركرن و گازندێن وان ژ هه‌مى لایه‌كیڤه و نه‌خاسمه پووته‌دان ب كه‌رتێ تایبه‌ت و ئاڤه‌دانكرنا پرتووكخانه‌یێن گشتى، فاكۆلتیه‌ك سه‌ر ب زانینگه‌هه‌كا وه‌ك زاخۆ یان دهۆك یان هیچ نه‌بت په‌یمانگه‌هه‌ك، ڤه‌كرنا كارگه‌هه‌ك بۆ كۆمپووتكرنا فێقیێ ده‌ڤه‌رێ و رێگریكرن ل رزینا وى فێقیێ هند زه‌حف و مشه لبنێ دارا، و …هتد، ژ پێخه‌مه‌ت راكێشانا گه‌نجان جهێ ئافه‌رینێ و ده‌ستخۆشیێ یه] لێ ئه‌وا سه‌رنجڕاكێش بى راشكاوبوونا خۆدانێ پرۆگرامى بى دڤیا وێره‌كیێ بدته وێ كۆمێ و ب پرسیارا ” پێدڤیه چى بێته‌كرن؟” ئه‌و پالددان به‌رسڤه‌كێ بده‌نه وى و ب ڕێیا وى به‌رنامه‌ى و كه‌ناڵى بگه‌هیننه گوهێن لایه‌نێن به‌رپرسیار. به‌رسڤ هه‌مى باش بین. به‌لێ پێدڤى بوو پرسیار نه ب وى ره‌نگى بایه، به‌لكۆ هۆسا بایه:”پێدڤیه چ نه‌هێته‌كرن؟”
بۆ هندێ رۆهنتر ببیت دبیت ئه‌ڤ نموونه یا گۆنجاى بیت. كه‌سه‌كێ نێزیكى وێ ده‌ڤه‌رێ، ئیبراهیم حه‌جى محه‌مه‌د نه‌رمكى، ژ زارده‌ڤێ خوه‌دانێ ڤێ روودانێ ڤه‌دگێڕت ساله‌كێ خزمه‌كێ وى ژ گۆندێ “چه‌لكێ”، ژ وان كه‌سێن چۆینه وه‌لاتێن رۆژئاڤا، ده‌لیڤه‌كى دبینت و خوه دگه‌هینته كوردستانێ دا هزره‌كا پاقژ بكته پرۆژه‌كێ خێرێ بۆ وێ ده‌ڤه‌رێ، و بۆ هه‌مان مه‌به‌ستا سه‌رى كۆمپانیه‌ك و كارگه‌هه‌كا كۆمپووتا ل وێرێ ڤه‌كه‌ت. فه‌رمانبه‌ره‌كێ ئاست بلند ل ده‌زگه‌هه‌كێ میرى یێ په‌یوه‌ندار ل به‌ر وى دبیته ئاسته‌نگ، تنێ رێك ئه‌و بى وى كه‌سى بكه‌ته هه‌ڤپشكێ خوه، بێى هندێ ئه‌ڤ كه‌سه هیچ پشكداریه‌كا دارایى بكه‌ت! خودانێ پرۆژه‌ى ب ڤێ چه‌ندێ دلگران دبیت و خوه ڤه‌دكێشت و رێیا خوه دگرت و دچته هه‌نده‌ران و ل وێرێ كۆچا داویێ دكه‌ت. خه‌ونا وى یا پیرۆز ژبه‌ر زێده‌خوازیه‌كا نه‌دادپه‌روه‌رانه و نه‌ره‌وا دهێته‌بنئاخكرن، بێگۆمان سامانێ وى ژى بۆ رۆژئاڤایان ما، و ل ده‌ڤه‌را به‌روارى باڵا نه‌بى كارگه‌هه‌ك سه‌دان ده‌رچوویێن گه‌نج بێخیته د كاریدا و ب هه‌بینا وى پیشه‌ى، بشێن پاشه‌رۆژا خوه و ده‌ڤه‌رێ و كوردستانێ و جیهانێ گه‌ش بكه‌ن، به‌لكو دبت هنده‌كا به‌رێ خوه دابت ده‌رڤه و به‌لكۆ ژى هنده‌ك ل ده‌ریایێن وێ خه‌ندقیبن.
زێده‌خوازیا هنده‌ك مرۆڤان، ل بن هه‌ر ناڤونیشانه‌ك، ب ناڤێ ئاینیى، نه‌ته‌وه‌یى، سیاسى، …هتد، هه‌رده‌م ئاسته‌نگێن پێشكه‌فتنا ده‌ڤه‌ر و نه‌ته‌وه و وه‌لاتان بوویه. وان ده‌لیڤه بۆ پت پت و گازنده‌یێن بێسنوور خوه‌شكر. ئه‌و ساخله‌تێ ناوازه د ژیانا گشتى و سیاسى و ئایینى و … هتد، دا ژێده‌رێ نه‌دادپه‌روه‌رى و زۆرداریێ و په‌یدابوونا مرۆڤێن لاداى و سایكۆپات و هۆڤ و دڕنده بوویه، چونكو ب وێ نه‌دادپه‌روه‌ریا ئه‌و كه‌سێن زێده‌خواز، دروست دكه‌ن بێزارى، ره‌شبینى، نامۆبوون و خه‌ریبییا سایكۆلۆژى و جڤاكى، … هتد، د ناڤ تاكێن جڤاكی دا په‌یدا و به‌لاڤ دبت و ب سه‌دان كه‌س بۆ تۆلڤه‌كرنێ ژى بت په‌یوه‌ندیێ ب رێكخراوێن توندهاژۆ و تیرۆریست و ئۆپۆزسیۆنێن ئاژاوه‌گێڕ و به‌رهه‌لستكار دكه‌ن. به‌رهه‌لایى زێده دبت. ئارمانجێن نیشتمانى و نه‌ته‌وه‌یى دكه‌ڤنه د مه‌ترسیێ دا. خه‌لك و نه‌ته‌وه و دوژمن ب سه‌ر مه‌دا زال دبن، كاره‌سات و ئه‌نفال و شنگال و حه‌له‌بچه و گه‌رمیان و 16 ئۆكتۆبه‌ر و …هتد، دروست دبن. بلا ڤه‌كۆلین بێنه‌كرن كا چه‌ند ئه‌و كاره‌سات به‌رهه‌مێ ڤان جۆر ره‌فتار و كریارێن كۆژه‌ك بووینه یان نه.
ئه‌ڤ ره‌فتارێن زێده‌خوازى لنك ڤان مرۆڤان تێر نابن، و ئه‌و ل بن ناڤێن دیمۆكراسیه‌تێ و ئازادیێ رێكێ ل ئازادیا مرۆڤان دگرن و قانوون و بنه‌مایێن دیمۆكراسیه‌تێ پێشێل و بنپێ دكن، و هزاران پرۆژه‌یێن هۆسا یێن گرنگ و فه‌ر دكه‌نه قۆربانیێ حه‌زێن تێرنه‌بوویێن خوه، هزاران كه‌سان به‌ر پێیێن خوه دا دده‌ن و بێگۆمان سروشت گه‌له‌ك دادپه‌روه‌ره و” یا ڤى ده‌ستى ل وى ده‌ستى ناهێت” و بۆ كه‌س ش مه نامینیت. هه‌تا هه‌كه‌ر سه‌ركرده‌یێ وى نه‌ته‌وه‌ى دادپه‌روه‌ر و دلسۆز، به‌لكۆ فریشته ژى بیت، به‌لێ ئه‌و “نه تاڤه بدته ئۆممه‌تێ”، پێدڤییه هه‌ر كه‌سه‌ك ل هه‌ر پله و پایه و جهه‌كى كار بكه‌ت، هه‌ستا به‌رپرسیاره‌تیێ ب ستۆیێ خوه ڤه‌بگرت.
به‌لێ پێدڤى بوو پرۆدیووسه‌رى ب ڤى ره‌نگى پسیار كربایه، نه‌ك وه‌كى وى كرى. دادپه‌روه‌رى سه‌رێ دیمۆكراسیه‌تێ یه. ئه‌ڤرۆ جیهان یا ل بن گه‌فێن نه‌دادپه‌روه‌ریێ بنئاڤ دبیت. هه‌مى جیهان یا بوویه پێخوارنا هنده‌ك نه‌دادپه‌روه‌رێن خۆپه‌رێست، كو بۆ به‌رژه‌وه‌ندیێن خوه ل بن ناڤێن جودا، هنده دێ سه‌رێ مرۆڤاتیێ و شارستانیه‌تێ خۆن. هوون بۆچى ناچن و شوونا هند ده‌م كۆشتن ب نه‌دادپه‌روه‌ریێ، دیرۆكێ بخوینن دا ببینن هزاران شاه و پاشا و مه‌لیك و قه‌یسه‌ر و شاهینشاه و تزار و دووك و …هتد، ب وان هه‌مى زێڕ و زیڤ و شكۆ و مه‌زناهیێ و …هتد، كیڤه‌چوون و چى دگه‌ل خوه بر؟
ده‌ڤه‌ر و كوردستان، ئه‌و به‌هشته یا دشێت ل داهاتوو، چه‌نده‌ها مه‌لیۆن مرۆڤان ژ هه‌مى نه‌ته‌وه و ئۆل و نه‌ژاد و ره‌نگ و زمان و باوه‌ر و كه‌لتوور و فه‌رهه‌نگ خودان بكه‌ت و نانه‌كێ بده‌ته زكێ برسیێ هه‌میان، ب مه‌رجه‌كى دادپه‌روه‌رى سه‌روه‌ر بیت نه‌ك یاسا. دادپه‌روه‌رى و ئه‌ز و تو و یێ دى قانوونێ دده‌ینین، نه‌ك كه‌سه‌ك و جهه‌ك و ژێده‌ره‌ك دیتر. بۆچى مرۆڤایه‌تى نه‌شێت خوه ژ خورافاتێ و زێده‌خوازى و زێده‌گاڤیێ قۆرتال بكه‌ت، و بگه‌هیته وى ئاستى بزانت یه‌زدانێ مه‌زن و سروشتى عه‌قل و هه‌ست و سۆزێن داینه مرۆڤى، دا ژ گیانه‌وه‌ران بێته‌جۆداكرن. ئه‌ڤه هزاران ساله په‌یامبه‌ر و رێبه‌ر و فه‌یله‌سۆف و زانا ڤێ دكن و دبێژن دا “بكه‌نه گۆهارك و بكه‌نه گۆهێن خوه”، به‌لێ چ رۆژا وێڤه‌تره كمباختره. ل ڤێ ململانێیا نه سه‌ر دیار و نه بن، د ناڤبه‌را وه‌لاتێن زلهێز ل ده‌ڤه‌رێ، باشه هه‌كه‌ر هێشتا هنده‌ك ب ڤان ئاسته‌نگێن سه‌رى مه تێببه‌ن، دێ حالێ مه و زارۆیێن مه چ بیت؟ چاوا دێ شێین خوه ل به‌ر بگرین؟ كى دێ فریادره‌سێ ئه‌ڤێ خه‌لكێ بیت؟ پێشمه‌رگێ كوردستانێ، پشتى هزاران شه‌هید و برینداران چ ل سه‌ر خوه نه‌هێلا و جه‌نابێ سه‌رۆك بارزانى ب پێداگرى ل سه‌ر ریفراندۆمێ بۆ تاپۆكرنا ئازادیا ڤى نیشتمانى و هه‌مى ئاكنجیێن وێ بێى جوداهیا ئاینى و نه‌ته‌وه‌یى و سیاسى، شیا به‌رهه‌نگارى حه‌زێن نه‌حه‌زان ببیت و دبیت كه‌سه‌كى پشتى هنگى نه‌شیابایه وى كارى و بڕیارا زه‌حمه‌ت بجه بینیت و خه‌لكه‌كێ بۆ گه‌ره‌نتیكرنا ئازادیا خوه و زارۆیێن خوه ژ دل ده‌نگ دا” به‌لێ”، ڤێجا دڤیا په‌نجا تۆمه‌تێ بۆ وان بێته‌درێژكرن یێن ب زێده‌خوازیێ دڤێت ڤان زه‌حمه‌تا و قوربانیدان و خۆڕاگریێ ب ئاڤێ داده‌ن. پێدڤیه ئه‌و ده‌ستان ژ وێ ره‌فتارێ به‌رده‌ن، دا خه‌لك زێده‌تر ئازارێ نه‌كێشت و بشێن خوه ل به‌ر ڤێ تیڤانا مه‌زن بگرن یاكو ل ده‌ڤه‌رێ په‌یدابووى و هه‌مى جیهانێ شه‌ڕێ مان و نه‌مانا خوه ئینایه سه‌ر گۆهێن مه، هه‌تا كو راوستت.
*پرۆفیسۆرێ ه. /بسپۆرێ زانستێن سایكۆلۆژى و په‌روه‌رده‌یى/فاكۆلتیا په‌روه‌رده/ زانینگه‌ها زاخۆ
