به‌ر كه‌ندال و هنده‌ك پێزانین ل سه‌ر باژێرێ ئامێدیێ
ئامێدیێ باژێره‌كێ گه‌له‌ك كه‌ڤناره و ره‌سه‌نه خودانێ خوه و خه‌بات و مێژوو و ره‌وشت و تیتاله و ل سه‌ر ده‌مێ میر و پاشا و سۆلتانان هه‌بووینه وحه‌تا نوكه ژى هنده‌ك دبه‌رده‌وامن و ب ناڤ و ده‌نگن ل ده‌ڤه‌را به‌هدینان، (مستر ویچ) دبێژیت ئامێدیێ جهێ ژ دایكبوونا (زه‌راده‌شتى یه). لێ مسترى بۆ مه چ دیده‌ڤان و به‌لگه دیار نه‌كرینه. وه‌كو هاتیه نڤیسین د پرتووكا دكتۆر (به‌درخان سندى)دا ل به‌رپه‌رێ (491) ژ پرتووكا خوه (المجتمع الكوردى فى منڤور الاستشراقى). ئامێدیێ یا كه‌ڤناره ب شارستانیا خوه و ره‌وشت و تیتالێن مللى و جڤاكی و شێوازێ پێكڤه‌ژیانێ و خه‌باتا خوه یا به‌رده‌وام. وارگه‌هێ میر و پاشا و سۆلتانایه. ل سالێن (1262 -1842ز) حوكم یێ ل ده‌ڤه‌رێ كری هه‌ر ژ(مه‌لك خلیل، -مه‌لك علائه‌دین، میر محلى، میر بهائه‌دین، میر زینه‌دین، میر نوره‌دین، میر محه‌مه‌د، میر سیفه‌دین، میر بهائه‌دین یێ دویێ، سۆلتان حه‌سه‌ن، سۆلتان حسێن والى، میر قبادخان به‌گێ ئیكێ، میر سلێمان خان به‌گ، میر بایرام خان به‌گ، سۆلتان سیدى خان، میر یوسف خان به‌گێ ئێكێ، میر سه‌عید خان به‌گێ ئێكێ، میر یوسف خان به‌گێ دویێ، میر قوباد خان به‌گێ دویێ، میر مراد خان به‌گێ ئێكێ، میر قباد خان به‌كێ سیێ، میر بارام خان به‌گ، میر سه‌عید خان به‌گێ دویێ، میر عوسمان به‌گ، میر قباد پاشا یێ چارێ، میر زبێر پاشا یێ ئێكێ، میر به‌هرام پاشا یێ مه‌زن، ئیسماعیل پاشا یێ ئێكێ، میر محه‌مه‌د ته‌یار، میر مراد پاشا یێ دویێ، میر قوباد پاشا یێ پێنجێ، میر ئه‌حمه‌د پاشا، میر عادل پاشا، میر زبێر پاشا یێ دویێ، میر محه‌مه‌د سه‌عید پاشا، میر موسا پاشا و ل دووماهیێ میر ئیسماعیل پاشایێ دویێ).
ئامێدیێ بنگه‌هێ زانینێ و زانستێ بوو و پایته‌ختێ مێرنشینا به‌هدینان بوو لاندكا خوه‌رته مێر و عه‌گیدایه كو جهێ شانازى و سه‌ربلنداهیێ یه كو شێخێن بارزان ژ سلسیلا میرێن ئامێدیێ نه (مێرنشینا به‌هدینان) وه‌كو هاتیه نڤیسین د پرتووكا سه‌رۆك مه‌سعود بارزانى دا ب ناڤونیشان (البارزانى و الحركه التحرریه الكوردیه) هه‌روه‌سا ده‌هان بنه‌مالێن دى یێن خه‌باتكه‌ر د بیاڤێ بزاڤا رزگاریخوازا كوردى دا. ئامێدیێ سیمایێ حكومرانیا كوردایه‌تیێ بوو د وان چه‌رخان دا و فه‌لسه‌فا عیسێ ده‌لال بوو. كو تا نوكه فه‌لسه‌فا وى پیڤه‌رێ گه‌له‌ك كار و هه‌لكه‌فتایه، ئامێدیێ سالا 1862ز یا بوویه قه‌زا و ئێكه‌مین قائیمقام (خه‌ندانه‌غا بوو)، شكرى به‌گ، عه‌بدولره‌حمان به‌گ شه‌ریف به‌گ، عوسمان نورى ئه‌فه‌ندى 1892) و (مسته‌فا سالم ئه‌فه‌ندى 1894) و (عه‌بدولره‌حمان به‌گ محه‌مه‌د بابانى 1903) و (نورى به‌گ 1905 و (عه‌بدولكه‌ریم ئه‌فه‌ندى1906) و (سدیق به‌گ ده‌مه‌لوجى1907) و (عه‌لى فه‌همى ئه‌فه‌ندى 1912) و (زیا به‌گ ئیستانبولى 1915) و (حاج عه‌بدوله‌تیف عه‌بدولعه‌زیز كتانى 1919) و (عه‌بدولحه‌مید عه‌بدولمه‌جید1922) و (ماجد به‌گ مسته‌فا 1931) و (فائق ته‌وفیق 1932) و (مه‌كى شرباتى 1937) و (یوسف زولكفل 1938) و (مه‌روان 1939) و (ئیسماعیل حه‌قى ره‌سول 1945) و (محه‌مه‌د عه‌بدولره‌حمان 1953) و ( شكرى فه‌تاح 1953) و (سبحى عه‌لى1954) و (حسامه‌دین عمرى 1956) و (عه‌لى مسته‌فا عاسم1957) و (جه‌لال ره‌شید خوشناڤ 1958) (جه‌میل میران ره‌شید 1959) و (محه‌مه‌د سه‌عید ئیبراهیم 1960) و (عه‌لى ئه‌حمه‌د تائى1961) و (ئه‌كره‌م عه‌لى غائیب 1963) و (جاسم محه‌مه‌د عكام1965) و (روبیتان جاف 1966) و (عه‌زیز حاج وه‌هاب1967) و (فازل عه‌زیز عومه‌ر 1968) و (عه‌گید سدیق سه‌عدولا 1969) و (ئه‌حمه‌د مسته‌فا سه‌عدى 1970) و (ئه‌حمه‌د شالى 1971) و (ئوبییا یه‌عقوب یوسف 1975) و (حكمه‌ت حاج سه‌لیم ئه‌ترووشى 1976) و (جه‌لال عه‌بدولا سالح 1980) و (عه‌بدولمه‌جید سه‌مین عه‌لى 1986) و (جاسم حمود حه‌سون 1986) و (شه‌فیق ئه‌حمه‌د محه‌مه‌د 1987) و (كامل حه‌سه‌ن كه‌له‌مێرت 1988) و (عه‌بدولحه‌مید حه‌سه‌ن خه‌لیل 1992) و (بوتان محسن سالح 1995) و (سلێمان كامل حسێن 2003) و (مازن محه‌مه‌د سه‌عید بلو 2005) و (ئیسماعیل محه‌مه‌د ئه‌حمه‌د 2007) و (حسێن خالد سه‌عید 2012) و (ئیسماعیل مسته‌فا ره‌شید 2016). هه‌روه‌سا ده‌هان گه‌نج ولاوێن قاره‌مان كرینه قوربانى بۆ پاراستنا ئاخا كوردستانێ. هه‌ر ژ شه‌هیدێ كۆمارا كوردستانێ ل مهاباد شه‌هیدێ نه‌مر عزه‌ت عه‌بدولعه‌زیز تا شه‌هیدێ شۆره‌شا ئیلۆنێ عه‌بدولره‌حمان محه‌مه‌د تاهر و ئێكه‌مین شه‌هیدێ ڤێ شۆره‌شێ شلیمون به‌روارى خه‌لكێ گوندێ دێرێ ل ده‌ڤه‌را به‌روارى بالا و تا نوكه كاروانێ شه‌هیدێن ڤى باژێرى یێ به‌رده‌وامه.
شینوارێن شارستانیێ یێن پرى باژێرینه و گرنگیه‌كا مێژوویى یا هه‌ى د ڤان بیاڤان دا، لێ مخابن رژێمێن به‌رێ یێن شوڤینى و ره‌گه‌زپه‌رستى چ پویته پێ نه‌داینه. نوكه ژى ئه‌ڤ شینواره نه د ئاستێ پویته پێدانا پێدڤینه هه‌ر چه‌نده هنده‌ك بزاڤێن دهێنه كرن ژ لایێ جهێن په‌یوه‌ندیدارڤه هه‌ر ژ قوتابخانا قوبه‌هان (مه‌دره‌سا قوباد) كو ئێكه‌مین قوتابخانه بوو ل ده‌ڤه‌رێ (1534م) ب ئاسته‌كێ بلندێ زانین و زنیاریێ په‌یوه‌ندى هه‌بوون دگه‌ل زانكۆیا (الازهر) ل كۆمارا مسرێ و زانكۆیان ل توركیا. هه‌روه‌سا قوتابخانا (مراد خان)، گورستانا (سۆلتان حسێن وه‌لى)، كورا سێریجێ، ده‌رگه‌هێ مووسل، ده‌رگه‌هێ ، ده‌رگه‌ه و درو شمێ مێرنشینا به‌هدینان، مناره و جامعا ئامێدیێ، پرا عیسێ. ئیجقه‌لا و كنیشتا ئامێدیێ (حه‌زانا)، مه‌ترخانا ئامێدیێ و ژماره‌كا بیرێن ئاڤێ وه‌كو بیرا جامعێ و بیرا ئیجقه‌لایێ و ساما و گه‌له‌ك بیرێن دى. ژبلى هنده‌ك شینوارێن كه‌لوپه‌لا ئه‌وێن هاتینه ڤه‌گوهاستن بۆ مۆزه‌خانا به‌غدا وه‌ك مینبه‌ر و ده‌رگه‌هێ دارێ ژ دارا بنده‌قا جامعێ.
ئامێدیێ لاندكا زانا و هوزانڤانا و مێژووڤانان بوو، هه‌ر ژ زانا (ئیبراهیم ئامێدى) (1098 ه – 1686ز) و محه‌مه‌د بن عه‌بدولستار بن محه‌مه‌د عمادى 559-642ه1164-1240م و هوزانڤان محه‌مه‌د تاها رژدى ئامێدى (1329ه – 1398 ز ) و ئه‌حمه‌دێ نالبه‌ند و مێژووڤان ( سادق بهائه‌دین ئامێدى) كو ئه‌ڤه ژى پێدڤى پرتووكه‌كا تایبه‌ته ل سه‌ر هه‌مى ڤان زانایان، لێ ب تنێ بۆ نموونه مه ئاماژه پێ كریه. سه‌باره‌ت رۆژا به‌ر كه‌ندال (به‌رزه‌حفى) كو ئێكه ژ ره‌وشت و تیتالان ل ئامێدیێ و رۆژه‌كا تایبه‌ته ل جه‌م خه‌لكێ ئامێدیێ، ئه‌و ژى رۆژا به‌رى ره‌مه‌زانێ یه دبێژنێ به‌ركه‌ندال. كو ل وێ رۆژێ حه‌تا سالێن شێستان ژی پرانیا خه‌لكى دچوونه ده‌رڤه‌ى باژێرى ل به‌ر كه‌ندالان و ره‌ز و چه‌م و دارستانان و هنده‌ك دچوونه مالێن ئێكودو و هه‌مى جۆرێن خوارنێ ئاماده دكرن هه‌ر ژ كێپاریێ و ئیپراخا و برنج و ئافكا كه‌وا تا كه‌چه‌لوكێ و سینگێ مریشكێ كو برنج و نیسك و ساڤار و نیسك بیًكڤه و قه‌یلوكێ ودوغه‌بایێ و ئافشرینكێ و ئێخنیێ و ترشكێ و گلولێ دگه‌ل روینێ په‌زى و دوشاڤێ و ته‌حینێ و… هتد. و رۆژا پاشتر هه‌یڤا ره‌مه‌زانا پیرۆز هات و رۆژى دگرتن.
