به‌شه‌ك ژ سیسته‌مێ سیاسى
فازل میرانى
مه‌به‌ستا من میدیایه، دبینم هه‌ما تنێ كو بیرۆكه‌یه‌ك بۆ بینه‌رى بهێته ناساندن، ب بێى هندێ گوهێ مه لێ بیت كانێ ئه‌ڤ جه‌ماوه‌ره ژمارا وى چه‌نده یان ژبۆ نێزیككرنا هزره‌كێ بیت، بیێ هندێ گوهێ مه لێ بیت كو هه‌ركه‌سه‌كێ هزرا خوه نیشادده‌ت كانێ چاڤلێكرنه‌كه یان ئۆرجیناله، ئه‌وى ژى یێ ژیبوونا هزرا خوه رادگه‌هینیت كانێ سه‌ر ب چ لایه‌ن ڤه‌یه، هزره‌كه بینه‌رى تێر دكه‌ت یانژى تووشی شۆكبوونێ دكه‌ت.
نابێت تشته‌ك ژ ئاخفتنێن من بێته وه‌رگرتن كو مه‌به‌ستا من ژ لایه‌نێ خۆیاكرى یێ میدیایێ و ئالاڤێن په‌خشكرن و به‌لاڤكرنێ (دیمه‌نێ شێوازێ وى یێ تایبه‌ت ب وى ڤه) یه، به‌لێ مه‌به‌ستا من هه‌ر ئالاڤه‌كێ كو هزره‌كا خوه بگه‌هینن و ب تایبه‌تى كو به‌رفره‌هى و ئاسانكاریێن راگه‌هاندنێ و گه‌هاندنا وى تشتێ كو مه‌به‌ست ژێ بهێته ڤه‌گوهاستن، ڤێجا چو وێنه بیت، ده‌نگ بیت، یان نڤیسین بیت، كو هاتبنه به‌رهه‌ڤكرن و ل به‌رده‌ست ببن، ته‌نانه‌ت گه‌ر ئه‌و هزرا بۆ بینه‌ران دهێته ئاراسته‌كرن بۆ وان هند یا گرنگ ژى نه‌بیت، یانژى هنده باندۆرا خوه بجه نه‌ئینیت ژى كو تشته‌ك ل به‌رچاڤ بێته وه‌رگرتن كو ئه‌و بڕا زۆر یا دهێته په‌خشكرن به‌س نینه بۆ هندێ ب ته‌مامی سه‌حكه‌نێ، هه‌روه‌سا گرنگیدانا خه‌لكى كو هه‌ر ئێك ژ یێ دى یێ جودایه.
ب مانشێته‌كى من ده‌ست پێ كر كو دبێژیت: به‌شه‌ك ژ سیسته‌مێ سیاسى، و ل ڤێره‌دا دڤێت تشته‌ك ژ ناڤ گریمانه‌یێن مه بهێته لادان ئه‌و ژى كو سیاسه‌ت تاكه نموونه‌نه ل سه‌ر ئاستی ناڤخوه‌یى و نێڤده‌ولى ل به‌رامبه‌رى مه‌نه ژ سیسته‌م و حزبێن ده‌ستهه‌لاتدار، به‌لێ ئه‌ون دبنه كه‌یس ل ناڤا ئۆرگانێن هنده‌ك هێزان دا دروست دبن گه‌شه دكه‌ن، یان ژێكڤه‌دبن، یان لاواز دبن و ڕه‌نگه لسه‌ر بنه‌مایێ خوه هشك ببن یان جه‌سته‌یه‌كێ سیاسی یێ نوى په‌یدا ببیت، ئه‌گه‌ر فشارێ بێخینه سه‌ر فاكته‌رێ (ده‌م)ـى ژ بۆ پێداچوونا وان هێزێن سیاسى یێن كو ب ته‌نێ حوكمڕانى كرى، یان ل ئاگربه‌ستێ دا بوون، یان هه‌ڤپه‌یمان بوون، یان د ناڤ فراكسیۆنه‌كێ دابن یان د ناڤ هه‌ڤركیه‌كێ دا بن، له‌ورا ب ده‌هان میناكان د ڤى به‌شێ سیسته‌مێ سیاسی دا دبینین، و ئه‌گه‌ر ل دویڤ شوین پیێن هێلا په‌یدابوونا هنده‌ك بزاڤان دا بچین كو كاریگه‌ر بووینه یان به‌رهه‌ڤییا خوه د ناڤ هه‌ڤركییا سیاسی دا هه‌بوویه، دى بۆ مه دیاربیت كو ئه‌وان گۆتارا خوه یا ئاراسته‌كرى و راگه‌هاندنا خوه یا میدیایى یا پێشین هه‌بوو كو ره‌نگه گه‌له‌ك سه‌رنج ڕاكێش نه‌بوویه بۆ وان كه‌سێن كو د سیاسه‌تا مه‌زن دا كار دكه‌ت و ته‌نانه‌ت ڕه‌نگه سه‌رنجا زۆرا خه‌لكى ژى ڕانه‌كێشا بیت.
ل ناڤا حیساباتێن ته‌سك یێن به‌رژه‌وه‌ندییان دا یان ئه‌وێن كو خۆپه‌رست و تێهنیێن ده‌سه‌لاتكرنێ، (به‌ش)ى گه‌شه دكه‌ت بۆ هندێ كو ببیته مه‌زنترین؛ ئه‌ڤه ب شێوه‌یه‌كى كو هه‌كه مه نه‌ڤێت ب ناڤێ جه‌سته‌یه‌كێ پێشێل ب ناڤ بینین، دێ بێته دویڤه‌لانه‌ك ژ سیاسه‌تا خوه نه‌كو ب پێچه‌وانه، یان ب ئێكپارچه ئه‌دایا خوه بكه‌ت، ئه‌ڤ دیارده‌یه نها ب شێوه‌یه‌كێ زۆر یا ئاماده‌یه، و پشت ب ته‌كنه‌لۆژیایا په‌یوه‌ندیكرنێ دبه‌ستیت ب ڕێكا وان به‌رنامه‌یێن كو لسه‌ر ئامێره‌یێن تابلێت یێن زیره‌ك به‌رده‌ستن، ناهێته ڕه‌تكرن كو هنده‌ك ژ وان بۆ هنده‌ك كریاران چاڤدێریه‌كا زیره‌كن كو سه‌رپێچیا بنگه‌هێن سیسته‌مێ جڤاكى و قانوونى دكه‌ن، به‌لێ ژ لایه‌كێ دیڤه و ژ گۆشه‌یه‌كا دیتر یا به‌رژه‌وه‌ندیێ ڤه، هه‌مان كار ئه‌نجام نادات ئه‌گه‌ر تاوانبار یێ نێزیك هزرێ بیت.
ئه‌م یێن ل به‌رامبه‌ر هه‌ڤكێشه‌یه‌كا ئالۆزداینه كو هه‌بوونا خوه هه‌یه، به‌لێ تێگه‌هشتنا وێ بۆ وان كه‌سان یا ب زه‌حمه‌ت نینه یێن كو دخوازن ب گۆره‌ى تێگه‌هشتنه‌كا دروست و به‌ندێن ئایدۆلۆجیزه‌كرنا به‌رده‌وام بۆ هزرا تۆتالیتاری یا حزبی و سیاسی كو ژناڤ ره‌هێن جڤاكى دلۆپداى تێبگه‌هن یان كار بكه‌ن… ئه‌و فاكته‌رێن د ناڤا ڤێ هه‌ڤێكێشه‌یێ دا: مرۆڤ وه‌ك كاریگه‌رێ هنێره‌ر و وه‌كو كاریگه‌رێ وه‌رگر، به‌رژه‌وه‌ندى، پالده‌ر، ئامراز، بیرۆكێ هه‌بوونا خوه هه‌یه یان یا ده‌ستكرده و برێڤه‌برن.
د ناڤ میدیا مه‌دا ل سه‌رده‌مێ شۆڕشێ دا، ئه‌م وه‌ك هه‌ر شۆڕشگێڕانه‌كێن، بیرۆكه یا ده‌ستكرد نه‌بوو، هینگى مه ب شێوه‌یه‌كێ ب پێچه‌وانى واقعى برێڤه نه‌دبر، هه‌روه‌سا قه‌باره‌یێ میدیا مه ل گه‌ل ب مه‌زنبوونا خوه پێشێل نه‌دبوو ب جۆره‌كى كوده‌زگه‌هێ سیاسى ل ژێرده‌ستێ وى بیت، هانده‌رێ مه پاراستنا گه‌لێ مه بوو ژ مانه‌ڤه و به‌رده‌وامبوونا سیاسه‌تا قۆرخكاریێ ب دانا بڕیارێ، و به‌رژه‌وه‌ندیا مه دروستكرنا ئالته‌رنیڤه‌كى بوو كو هه‌ر تشته‌ك بڤه‌گه‌ڕیێته رێره‌وا خوه یا دروست و گونجاى.
هه‌مان فاكته‌رێن هه‌ڤسه‌نگیێ ل پشتى سالێن ١٩٩١ و ٢٠٠٣ به‌رده‌ست كه‌فتن.
ئه‌م لسه‌ر فاكته‌رین هه‌ڤسنگیی هه‌ڤڕا ببین یان د ناكۆك بین د ئاڕا دایه، به‌لێ ئه‌م ب پشتراستى ڤه، دوور ژ مه‌ره‌مێن ده‌ستكه‌فتیێن ب له‌ز، یانكو هه‌ر ساخته‌كاریه‌ك د ناڤ فاكته‌رێن هه‌ڤسه‌نگیێ دا دێ بیته ئه‌گه‌رێ زیانه‌كێ كو قه‌ره‌بووكرنا وێ زه‌حمه‌ته، ژ به‌ر هندێ ژى سه‌ره‌ده‌ریكرنا مه ب زانینا وى و ب پیشه‌یا د ڤى وارى دا یا به‌رنیاس، و ئه‌م زۆر گرنگیێ وان كه‌سان ناده‌ین یێن په‌مپكرنا میدیایا ده‌ستكرد چێدكه‌ن بۆ هنده‌ك ئارمانجێن بۆ مه د ئاشكرا، چه‌ندى هه‌ولێن پڕكرنا وان بهێنه دان و ب كه‌ره‌سته و زمانه‌كى مشتكرنا مێشكى بهێنه داپۆشیكرن، چونكو ئه‌م هه‌موو په‌یامێن سیاسه‌تێ ل دویڤ هه‌مان فاكته‌رێن د ناڤ هه‌ڤسه‌نگییا سه‌رئێك كه‌فتن و ئێكگرتنێ دا ل ناڤ سیاسه‌تێ و میدیایێ دا دگونجینین و لێك دده‌ین.
یا ماى بێژین كو سیاسه‌ت بابه‌ته‌كێ زیندى یه هه‌ر ژ وه‌ختێ كو مرۆڤى خاوه‌ندارى دزانی و ژ هینگى وه‌ره مرۆڤى ئامرازێن خوه بۆ گه‌هشتن ب ئارمانجا خوه، یان پاراستنا وێ یان هێلانا وێ بۆ تشته‌كى په‌ره‌پێ دایه و گه‌شه‌كریه. ل ناڤ ڕسته‌یێن پێشین دا هویرده‌كاریێن خوه هه‌نه هه‌كه هات و د ئاینده دا ل سه‌ر بنڤیسین.
و/ ئه‌ڤرۆ
