بۆچى تیرۆر ب ناڤێ ئیسلامێ هند یا بهێزه؟
تێۆریا فێربوونا جڤاكى (social learning) یا ئه‌لبێرت باندۆرا (1925) و ڤۆلتێرزى ئێكه ژ وان بیردۆزێن د ڤان ده‌هه‌یێن چوویى دا د ناڤ گۆڕه‌پانا سیاسه‌تێ دا یا ده‌نگڤه‌داى. هه‌ر چه‌نده ناڤه‌رۆكا وێ تشته‌ك ساده‌یه و نوو ژى نینه و د ناڤ گه‌له‌ك جڤاكان دا، و ژ وان ژى كورده‌واریێ دا هزاران ساله خوه د گۆتنێن وه‌كى”كچ ته‌شییا دایێ دڕێسیتن” و …هتد، دا دبینیت، لێ ڤان زانایان ئێخسته د چارچۆڤێ ڤه‌كۆلینێن زانستى دا و ب كورتى و كورمانجى دبێژیت فێربوون ب ڕێكا دیتن و تێبینیكرن و چاڤلێكرنێ ژى ڕوو دده‌ت. ئه‌و زانا هژماره‌ك مه‌رجێن گرنگ بۆ ڤێ چه‌ندێ دده‌نه خویاكرن و ژ وان ژى تایبه‌تمه‌ندیێن نموونا چاڤلێكرنێ و سروشتێ وێ یه. ب گۆتنه‌كا دی هندى ئه‌و نموونه د ئاسته‌كێ بلندتر و پله و پایه‌كا باشتر و دیارتر بیت و كاریگه‌رتر بیت دێ ڕێژا كارتێكرنا وێ ل سه‌ر وى كه‌سێ چاڤلێ دكه‌ت پترتر و بهێزتر لێهێتن. ئه‌ڤ نموونه‌یه دبیت مرۆڤه‌ك و كه‌سه‌ك یان ژێده‌ر و پرتووكه‌ك یان كه‌ره‌سته‌یه‌كێ ڕاگه‌هاندنێ بیت، و ب تایبه‌ت هه‌كه ئه‌و ژێده‌ر و پرتووك ژ سه‌رچاڤه‌یه‌ك بهێز و باوه‌رپێكرى و پیرۆز بیت. وه نه‌بیت كو هنده‌ك ڤى ناڤونیشانى ب هندێ تێبگه‌هن كو ئیسلام و تیرۆر تشته‌كن و وه‌ك ئێكن، به‌لكو ئه‌وێ باش د فه‌لسه‌فا ئیسلامێ و ژێده‌رێن وێ یێن سه‌ره‌كى دا، قورئانا پیرۆز و پێغه‌مبه‌رێ مه‌زن محه‌مه‌دێ ئه‌مین(س)، بگه‌هیت گه‌له‌ك ب ئاشكرایى و ڕۆهنى دێ د هندێ گه‌هیت كو ئه‌ڤ ژێده‌ره چه‌ند ژ ساخله‌تێن ناوازه و خه‌له‌تیێن وه‌كى تیرۆرێ دوورن، به‌لكو ب ئێكجارى دژى ئێكن و مه‌زنترین به‌لگه ژى دادپه‌روه‌رى و ئێكسانییه كو د قورئانێ و ل نك محه‌مه‌دى(س) مه‌زنترین و سه‌ره‌كیترین بهانه، به‌لێ د ناڤه‌رۆكا تیرۆرێ و كه‌سێن تیرۆریست دا هیچ بوونا خوه نینه.
دبیت ل ڤێرێ خوانده‌ڤان بێژیت باشه بۆچى د كه‌لتۆر و فه‌رهه‌نگ و جڤاكێن دی دا ژى تیرۆر یا هه‌ى به‌لێ وه‌كى ئه‌وا د جڤاك و كه‌لتۆرێ ئیسلامێ و موسلمانان دا هه‌ى بهێز و دژوار و كارتێكه‌ر نینه؟ و به‌رسڤا ڤێ پرسیارێ دخوازیت ئه‌م نه‌چار ببین بۆ ئێك ژ ژێده‌رێن گرنگ و به‌رنیاس و باوه‌رپێكریێن فه‌لسه‌فا ئیسلامى بزڤڕین و ئه‌و ژى ئیمام عه‌لى كۆڕێ ئه‌بى تالبى(س)یه. دیاره زانایى و ژێهاتیبوون و دادپه‌روه‌رى و مێرخاسى و دلسۆزى و نێزیكییا وى بۆ پێشه‌وایێ موسلمانان، محه‌مه‌دى(س) و پاشى ژى تووند و تیژى و ڕه‌قییا وى دگه‌ل نه‌یار و هه‌ڤڕكێن ئیسلاما ڕاستین د دیرۆكا چه‌ند هزار سالێن به‌رى نوكه دا تشته‌ك به‌رزه و ڤه‌شارتى نینه. ئیمام عه‌لى ب تێگه‌هشتن ژ قورئانێ و كه‌ساتییا پێشه‌وایێ ئیسلامێ و خواندنا وى بۆ ڕه‌وشا مرۆڤ و ده‌سته‌ك و گرۆپێن جوداجودایێن سه‌رده‌مێ خوه ڕاستیه‌كێ ئاشكرا دكه‌ت كو دگه‌ل ناڤه‌رۆكا تێۆرییا سایكۆلۆژییا سه‌رده‌مێ مه یا باندۆرا و ڤۆلتێرزى دگۆنجیت.
ئیمام عه‌لى د پێناسه‌كێ بۆ قورئانێ وه‌كى چه‌وا ئه‌و تێ دگه‌هیت دفه‌رمووت: (ئه‌لقورئانو حه‌ممالو ئه‌وجه‌ه). دیاره و ئاشكرایه قورئانا پیرۆز مه‌زنترین و سه‌ره‌كیترین ژێده‌رێ ئیسلامێ و هنارتى ژ لایه‌نێ خودایێ مه‌زن و ب ڕێكا فریشته‌كێ تایبه‌ت، پرتووكه‌ك تایبه‌ت و ده‌وله‌مه‌نده د شێوازێ داڕشتنا وێ دا و خودایێ مه‌زن دا ب وێره‌كیڤه دفه‌رمووت كه‌س نه‌شێت ئێكا وه‌كى وێ بینیت. دیاره تێدا هه‌مى تایبه‌تمه‌ندیێن كه‌لتوور و جڤاكێ وى ده‌مى یێ عه‌ره‌بێن بیابانى هاتیه ل به‌رچاڤگرتن و چ هێجه‌ته‌ك بۆ وى جڤاكى و خه‌لكا پاشكه‌فتى نه‌مایه و نه‌هێلاینه، لێ د هه‌مان ده‌م دا ئه‌و كه‌سێن ئه‌وێ بكار دئینن هه‌ر كه‌سه‌ك دشێت و هه‌كه بڤێت بۆ مه‌ره‌مێن خوه وێ بكار بینیت. هه‌كه یێ قه‌نجیێ بیت لایه‌نێ قه‌نجیێ ببینیت و هه‌كه خراب بیت ناڤه‌رۆكا وێ وه‌كى خوه و ب دلێ خوه و بۆ مه‌ره‌مه‌ك خراب شرۆڤه و ( ته‌فسیر) بكه‌ت و بكار بینیت. ڕامانا ڤێ گۆتنێ ئه‌و نینه خرابى تێدا هه‌بیت، به‌لكو به‌رۆڤاژى ژ قه‌نجیێ زێده‌تر تشته‌ك بۆ مرۆڤان تێدا نه‌هاتیه، به‌لێ وه‌كى ژێده‌ره‌كێ چاڤلێكرن و پێگه‌هشتنا كه‌ساتیا مرۆڤى، هه‌كه هنده‌ك كه‌س هنده‌ك جهێن وێ بده‌ست ژێبگرن و وه‌كى خوه و بۆ مه‌به‌سته‌ك نه‌وه‌كى ئه‌و مه‌به‌ستا پێ هاتى، شرۆڤه بكه‌ت، وه‌كى ئیمام عه‌لى دبێژیت بۆ وان كه‌سان ده‌لیڤیه‌یه‌ك باشه دا ئارمانجێن خوه پێ بده‌ستڤه بینن. دیاره هه‌كه ئه‌ڤ چه‌نده دگه‌ل قورئانێ بشێت بهێته‌كرن دێ دگه‌ل حه‌دیسان ژى هێـته‌كرن و نه‌خاسمه كو كه‌سانه‌كێ بدرێژاهییا دیرۆكێ هنده‌ك حه‌دیسێن دروستكرین و ب ناڤێ پێغه‌مبه‌رى(س) به‌لاڤكرین، كو د ڕاستی دا و هه‌كه مرۆڤ باش ته‌ماشه‌ى ناڤه‌رۆكا وان بكه‌ت و ب چاڤێ ڕه‌خنه‌گرتنا دیرۆكیانه و ب هوورى و وان لێك بده‌ت دێ ب ڕۆهنى و ئاشكرایى بینیت دوورن ژ لۆژیك و زانست و كه‌ساتیا پاقژا پێغه‌مبه‌رى و تنێ تشته‌ك ساخته‌یه، ڤێجا ڤه‌گێڕێ وێ هه‌ر كه‌س و لایه‌نه‌ك بیت.
دیاره ئه‌ڤ فه‌رموودا ئیمام عه‌لیێ خودێ ژێ ڕازى به‌رسڤا پرسیارا مه ب سانه‌هیتر دكه‌ت، ده‌مێ ئه‌م دبینین كه‌س و لایه‌ن و ڕێكخراوێن تووندهاژوو و تیرۆریستى و ده‌مارگیر ب ناڤێ پیرۆزێ ئیسلامێ و قورئانێ و حه‌دیسان هنده‌ك هزر و ره‌فتار و كریاران ئه‌نجام دده‌ن و به‌لاڤه دكه‌ن كو دوورن ژ ڕاستیا ئیسلامێ و په‌یاما پیرۆز و ته‌ژى پاكى و ڕاستى و دروستى و دادپه‌روه‌رى و دلۆڤانى و ڕێزگرتن ل مرۆڤێن خودان ده‌نگ و ڕه‌نگ و زمان و كه‌لتۆر و ئایین و ئۆل و نه‌ژاد و ته‌خێن جودا، به‌لێ بانگه‌شه‌كرن بۆ تیرۆرێ و ب ناڤێ قورئان و حه‌دیسان هێدى هه‌ر ده‌رگه‌هه‌كى ل مرۆڤێ موسلمان دا دئێخیت، چونكى ئه‌ڤ ژێده‌رێن سه‌ره‌كى پیرۆزترین ئه‌و باوه‌رن ئه‌وێن د هزر و مه‌ژى و مێنتالیته و (ئه‌قلیه‌تێ) وان دا هه‌ین و هاتینه چاندن، لێ ئه‌وا ئه‌و ژێ د بێ ئاگه‌هن ئه‌وه كو ئه‌وێن ڤى جۆرێ بانگه‌شه‌ى دكه‌ن نه‌دڕاستن و وه‌ك ئیمام عه‌لى دفه‌رمووت تنێ شرۆڤه‌كرنه‌كا تووندڕه‌وانه و ده‌مارگیرانه و پێوانه یا بۆ وان كرى، كو د بنه‌ڕه‌ت دا دگه‌ل په‌یاما پیرۆزا ئیسلامێ هیچ خاله‌كا هه‌ڤپشك نینه. به‌لێ پا هه‌تا ئێك بێژیت وه‌سایه ده‌ه و سه‌د دێ بێژن نه‌وه‌سایه، و ئه‌ڤ جۆره مرۆڤه پترتر ڕژدتر ژ هه‌ر جاره‌كێ دێ ل دووڤ پێلێن ڤان لایه‌ن و ڕێكخراوێن هه‌لپه‌رێست (ئینتیهازى) مه‌له‌ڤانیێ دكه‌ن و باوه‌را وان هندا دی موكم دبیت، چونكى لایه‌نگرێن تیرۆرێ بۆ مه‌ره‌مێن خوه یێن پیس پشتا خوه ب ڤى ژێده‌رێ پیرۆز و مباره‌ك ڤه گرێداى و ئێدى هیچ ده‌لیڤه‌یه‌ك بۆ گۆمان و دودلیێ نامینیت.
ب مخابنی ڤه وه‌لاتێن وه‌كى سعوودیێ، بنه‌كۆكا سه‌رهلدانا ئیسلامێ ئه‌ڤرۆ، سه‌رڤه سه‌رڤه كۆنگره و هه‌ڤپه‌یمانییا دژى تیرۆرێ دكه‌ت و ژ بنڤه و وه‌كى وه‌لاتێن وه‌كى ئیرانێ چ قۆسیریه‌ك د پشته‌ڤانیكرنا وان دا ناكه‌ت، چونكى “بانه‌ك و دو هه‌وا”.
*بسپۆرێ ئه‌كادیمى د زانستێن سایكۆلۆژى و پێداگۆگى/ زانینگه‌ها زاخۆ