بۆچى خه‌لك نارگيلان دكێشن؟
ئەڤرۆ نیوز:
ل ڤێ دووماھیێ کێشانا نارگیلێ یابەلاڤ بووی ب شێوەکی زۆر بەرفرەە دناڤ کومەلا مە دا و ب تایبەتی دناڤ سنێلا و جحێلا و ژ ھەردو رەگەزا و ب رێژەکا بەرچاڤتر ل دەڤ رەگەزێ نێر، و زۆربەی جحێلێن مە ھزر دکەن کو نارگیلە زیانێ ناگەھینیتە ساخلەمیا مرۆڤی، یانکو زیانێن وێ زۆر کێمترن ژ کێشانا جگارێ، بەلێ ئەو ھەموو د خەلەتن و راستیێن زانستی ڤێ چەندێ دیار دکەن و دوپاتیێ ل ھندێ دکەن کو زیانێن قەلیانێ کێمتر نینن ژ کێشانا جگارا.
د.نورەدین عەبدولا، نوشدارێ تایبەتمەندێ ساخلەمیا جڤاکی دیارکر کو گەلەک راپرسینێن زانستی یێن ھاتینە کرن ل دور ئەگەرێن زێدەبوونا ڤێ دیاردێ و ب تایبەتی ل وەلاتێن دەوروبەرێن مە و زوربەی بەرسڤ ئەڤە بوون کو بەتالی و بێ کاری بوشاتیەکی پەیدا دکەت و دبیتە ئەگەرێ کومبوونا ھەڤالان و کێشانا نارگیلێ و گۆت: ئەڤە چاڤلێکرنە و خەمێن مرۆڤی پێ کێم دبن و بێھنا وێ یا خوشە و تشتێ ژ ھەمیا نەخوشتر ئەوە کو سەمیان و دایک وبابێن وان نەرێنیا (نەرەزامەندیا) خوە دژی نارگیلێ دیار ناکەن و بەروڤاژی ڤێ چەندێ باب و کور یان دایک و کچ یان خێزان ھەموو پێکڤە ب ڤی کاری رادبن وەک دیاردەکا جڤاکی یا ھەڤ چەرخ.
د.نوردەدین دیارکر کو ناڤەرۆک و پێکھاتێن نارگیلێ چ جیاوازی نینە ژ پێکھاتێن جگارا کو نە کێمتر ژ ٤٨٠٠ کەرستێن ژەھراویێن کیمیاوی تێدا ھەنە وەک قەترانێ و زرنیخێ و رساسی و زێدەتر ژ حەفتێ کەرستێن تیشکی و پەنجەشێری وەک نیکوتینی و یەکەم ئوکسیدێ کاربونی و ھەروەسا ھندەک جورێن بویاغا و بێھنا تێدا ھەنە و سوتنا ڤان کەرستا دناڤ پەلا دا دبێتە ئەگەری پەیدابوونا کەرستێن ١٠٠% ژەھراوی و گۆت: ڤەکولینەک ل ئەوروپا ھاتە کرن و دیار بوو کو ھنگڤینێ (معسل) نارگیلێ دھێتە خاپاندن و زۆر کەرستێن سەیر تێدا ھەنە وەک بەلگێن پووچ یێن خەسێ و بەقلی و ھیرکێ دارتراشا و بەرمایکێن چایێ و دارکێن دار قەسپا. و ژبلی ڤێ چەندێ ئەو بوریا ئاڤێ و دووکێلی پر دبیت ژ میکروب و بەرمایکێن ژەھراوی. و تا نوکە ڤەکولینێن زانستی یێ ل دەسپێکێ و زۆربەی خەلکی ھزر دکەن کو دەمێ دووکێل د ناڤ ئاڤێ دا دبوریت دێ پاقژ بیت و زیانێن وی دێ کێم بن، بەلێ ئەڤە ھزرەکا خەلەتە و چ راستی بۆ نینە.
تایبەتمەندێ ساخلەمیا جڤاکی دیارکر کو ل سەر ئاستێ جیھانی ھەر سال ٤.٩ ملیون کەس دمرن ژ ئەگەرێ کێشانا تیتنی و ئەڤ ژمارە چێدبیت بلند بیت تا کو ١٠ ملیون کەسا د ماوێ ٢٠-٣٠ ساڵێن داھاتی دا. و ٧٠% ژ ڤان مرنا ل وەلاتێن پاشکەفتی و ئەوێن نوو ئاڤا دبن پەیدادبن، بۆ نموونە ل وەلاتێ مسرێ ٤٣ ھزار کەس ھەر ساڵ دمرن ژ ئەگەرێ جگارە کێشانی کو سێکەک (١/٣) ژ وان نارگیلە کێشانە و ھەر وەسا ل ڤەکولینەکا زانستی یا رێکخراوا جیھانی یا ساخلەمیێ دیار کر کو د ئێک روونشتنا کێشانا نارگیلی دا رێژا نیکوتینی بەرامبەری کێشانا پاکیتەکا جگارا یە.
د.نورەدین عەبدولا ل دۆر زەرەر و زیانێن کێشانا نارگیلێ دیارکر کو گەلەک کارتێکرنێن خوە ھەنە ژوانژی فێربوون (ادمان) ژ بەر کو نیکوتین ئێکە ژ کەرستین بەرنیاس کو ئیدمانێ پەیدا دکەت و ھەروەسا زیانی د گەھینیتە ئەو کەسێن نەکێشن ژی، دیسا ھەودانا بوریێن ھەناسێ و مێلاکا سۆر یا بەردەوام و دومدرێژ و بێھن تەنگیێ و دیسا نارگیلە رێک خوشکەرە بۆ پەیدا بوونا پەنجەشێرا مێلاکا سۆر و دەڤی و مەعیدێ و میزلدانێ و ھاریکارە بۆ ڤەگوھاستنا نەخوشیێن ڤەگر ژ کەسەکی بۆ ئێکێ دی وەک نەخوشیێن مێلاکا سور وەکی ئێشا زراڤ (سل) و ھەودانا مێلاکا رەش ( وەک خەلکێ مە دبێژیتێ زەرکا رەش)، ھەورەسا کێشانا نارگیلێ ل نک ژنێن دوگیان مایتێکرنەکا ب مەترسی دکەت ل سەر کێشا زاروکی و رێژا شیری و دبیتە ئەگەرێ ژ بەر چوونا زاروکا و زۆر کارتێکرنێ ل سەر ساخلەمیا زارۆیا دکەت وەک پەیدابوونا تەنگ ھەناسێ (رەبو) و ھەودانا گوھا و دیاردا مرنا ب نیشکەکێ ڤە، دیسا دکەت ل سەر توڤێ زەلامینیێ و کێم بوونا خوینرێژیا ھەیڤانە (عادە) ل دەف رەگەزێ مێ.
