بۆچی ئیران ئالایێ كوردستانێ بلند دكه‌ت؟
د. ڤه‌هێل گه‌لناسكی
پشتی هه‌رێما ئه‌هواز (عه‌ره‌بستان) ل باشۆرێ ئیرانێ، یا كو پڕانیا خوه‌جهێن وێ عه‌ره‌بن، ل هه‌یڤێن بۆری خوه‌نیشادانێن به‌رفره‌ه كرین، وه‌ك نه‌رازیبوون ل هه‌مبه‌ر سیاسه‌تێن ته‌هرانێ ل هه‌مبه‌ری واندا وه‌ك عه‌ره‌ب، ژبه‌ر كو ته‌هران رابوویه وه‌ك دئێته بناڤكرن (سیاسه‌تا هشككرنا وان)، ب رێیا گوهۆرینا رێره‌وا ریبارێن هه‌رێما ئه‌هواز و دیسا ئاڤاكرنا سكرا ل سه‌ر وان رویباران، پێخه‌مه‌ت خه‌لكێ ئه‌هواز یێن كو پڕانی عه‌ره‌ب، ده‌ڤه‌رێ بجه بهێلن، بۆ زانین 70% ژ به‌رهه‌مێ په‌ترۆلا ئیرانێ یا كو دهێته هنارتن بۆ ده‌رڤه ژ هه‌رێما ناڤگۆتیه و هه‌رێم ژ ئالیێن رۆژهه‌لات و باكۆر ڤه دئێته دۆرپێچكرن ب چیایێن كوردستانێ (زنجیرا چیایێن زاگرۆس و چیایێن لۆرستان).
ئه‌ڤه ژ ئالیێ باشۆرێ ئیرانێ ڤه (هه‌رێما ئه‌هواز ـ عه‌ره‌بستان)، یا كو پڕانیا ده‌وله‌تێن عه‌ره‌بی و ب تایبه‌ت ژی ده‌وله‌تێن كه‌نداڤی، پشته‌ڤانیێ لێ دكه‌ن، هه‌م وه‌ك هه‌ڤ نه‌ته‌وێ وان و هه‌م ژی دژایه‌تیكرنا ته‌هرانێ ب رێیا وان.
و ژ ئالیێ باكۆرڤه، هه‌رێما ئازه‌ربێجانا ئیرانی (ئازه‌ربێجانا رۆژئاڤا)، یا كو هه‌ڤتوخیب ل گه‌ل هه‌رێما كوردستانا ئیراقێ و باكۆرێ كوردستانێ و دیسا ب پڕانی پێكدئێت ژ ئازه‌ریان یێن كو وه‌ك نه‌ته‌وه خوه پارچه‌ك ڤه‌بری ژ كۆمارا ئازه‌ربێجانێ دبینن، ژبه‌ر كو هه‌رێما ناڤگۆتی ژ سالا 1945هه‌تا 1946 ل ژێر چاڤدێریا ئێكه‌تیا سۆڤێتێ ده‌وله‌ته‌ك سه‌بخوه بوو بناڤێ كۆمارا مللی یا ئازه‌ربێجانێ.
و ژ ده‌رئه‌نجامێ شه‌ڕێ ڤێ دوماهیێ د ناڤبه‌را ئازه‌ربێجانێ و ئه‌مه‌نستانێدا، ل سه‌ر هه‌رێما ناگۆرنۆ ـ كاراباخ و، بتایبه‌ت ژی ل نێزیك باژێرێ لاچین، یێ كو پایته‌ختێ كۆمارا كوردستانا سۆر بوو ژ سالا 1923 هه‌تا 1929، دیسا ل ژێر چاڤدێریا ئێكه‌تیا سۆڤێتا یا وی ده‌می.
و پشتی ده‌ستبه‌رداریا ئه‌رمه‌نستانێ ژ هه‌رێما ناگۆرنۆ ـ كاراباخ ژبۆ ئازه‌ربێجانێ، ب گۆر ئاگربه‌ستا مۆسكۆیێ، یا كو ل ژێر چاڤدێریا سه‌رۆكێ رۆسیا پۆتینی هاتیه راگه‌هاندن. باكۆ، پشتی ڤێ سه‌ركه‌فتنا خوه، ب هه‌ڤكاری ل گه‌ل هێزێن له‌شكری یێن توركی و ته‌كنولۆجیا له‌شكرێ ئیسرائیلی، ده‌ست ب پرۆژه‌كی كریه بناڤێ (خورتكرنا ڕۆلێ ئازه‌ری یێن ده‌رڤه)، ب سه‌ركردایه‌تیا لۆبی یێ ئازه‌ری یێ جوهی و ئاراستگه‌هێ سه‌ره‌كی یێ ڤی پرۆژه‌ی ئازه‌ری یێن ئیرانێ نه.
ئانكو، تیل ئه‌بیب و باكۆ ڤی پرۆژه‌ی یێن دئیننه پێش پیخه‌مه‌ت هه‌ڤركیكرنا ته‌هرانێ د چارچووڤێ دژایه‌تیكرنا تیل ئه‌بیبێ ژبۆ پرۆژێ ته‌هرانێ یێ ئه‌تۆمی.
و د رێوره‌سمێن ڤه‌كرنا نوونه‌راتیا بازرگانی و گه‌شتوگوزاری یا ئازه‌ربێجانی دا ل تیل ئه‌بیبێ، ئازه‌ربێجانێ رێژه‌كا مه‌زن ژ گرێبه‌ستێن پرۆژێن ئاڤاكرنا هه‌رێما ناگۆرنۆ ـ كاراباخ، راده‌ستی كۆمپانی یێن ئیسرائیلی دكه‌ت و گرۆپه‌كێ ڤان پرۆژان دكه‌ڤنه سه‌ر توخیبێ ئیرانێ.
له‌وما، ئیران كه‌ڤتیه مه‌ترسیێ سه‌باره‌ت ئارمانجێن ڤان پرۆژه‌یان، بتایبه‌ت ژی ته‌هرانێ ل بیره، د ده‌ما شه‌ڕێ گه‌رم د ناڤبه‌را ئازه‌ربێجانێ و ئه‌رمه‌نستانێ دا، گه‌له‌ك مۆشه‌ك كه‌تینه خار د ناڤا خاكا ئیرانێ دا و، دیسا ژبۆ چه‌ندین جاران دروونێن (فرۆكه‌یێن بێ فرۆكه‌ڤان) ئیسرائیلێ یێن كو ژبۆ به‌رژه‌وه‌ندیا ئازه‌ربێجانێ كار دكرن، چووینه د ناڤا قولاییا ئه‌سمانێ ئیرانێدا، ئانكو ژ ئالیێ هه‌رێما ئازه‌ربێجانا ئیرانێ ڤه.
له‌وما، ب دیتنا من، ژبۆ كو ئیران به‌رهنگاریا مه‌ترسیا ل باشۆر بكه‌ت (هه‌رێما ئه‌هوازا عه‌ره‌بی) و دیسا سه‌رهلدانا مه‌ترسیا ل باكۆر (هه‌رێما ئازه‌ربێجانا ئیرانی)، ته‌هران نه‌چاره ئالایێ كوردستانێ بلند بكه‌ت و به‌لكی پتر ژی، ده‌ما ده‌ستهه‌لاتا نوی یا ئیرانێ رێخستنا كۆمبوونه‌كێ كری د ناڤبه‌را سه‌رۆكێ هه‌رێما كوردستانێ نێچیرڤان بارزانی و ئه‌ندامێن كورد یێن په‌رله‌مانێ ئیرانێدا و، وه‌ك ل سه‌ر زارێ ڤان په‌رله‌مانتاران هاتیه راگه‌هاندن، كو سه‌رۆكێ هه‌رێمێ به‌لین دایه وان كو ئه‌و ل سه‌ره‌دانا بیت، دێ دگه‌ل وان كۆمبیت ل باژێرێ سونه، ئانكو، د دهێته پێشبینیكرن كو ته‌هران و هه‌ڤلێر د هه‌ولا پرۆژه‌كێ به‌رفره‌هدانه سه‌باره‌ت كوردێن كوردستانا ئیرانێ.
*ماموستایێ زانكۆیێ
