بۆچی ترەمپ داخوازا كـەنـالێ پـەنـەمـا و گـراڤـێ گرینلاند دكـەت؟
شـەمـال ئـاكـرەیی
ئێك ژ ساخلەتێن، كو هەرتم ل دۆر دۆناڵد ترەمپێ Donald Trump سەرۆكێ ویلایەتێن ئێكگرتی یێن ئەمریكاڤە دهێتە گۆتن ئەوە، كو ترەمپ كەسەكە ب چ رەنگان پێشبینی بۆ هەلسوكەفتێن وی ناهێتەكرن، چونكی كەس نزانیت دێ پشتی بێهنەكا دی چ كەت و چ بێژیت! بەلێ ئەگەر ئەم هندەكێ ل سەر ڤێ مژارێ راوەستین و مە هزر تێدا كر، دێ بۆ مە خۆیا بیت، كو ئاخڤتنێن ترەمپی هەردەم باشترین ئاماژە نە بۆ هەلسوكەفتێن وی یێن د دووف دا دهێن. بۆ نموونە، ترەمپی ب خۆ ئاماژە دا، كو سەرۆكێ چینێ شی جینپینگ Xi Jinping بەر ب ئەنجامدانا كارەكێ سەربازی ل تایوانێ ناچیت، چونكی ئەو وەسا هزر دكەت، كو سەرۆكێ ئەمریكا یێ «دین»ە.
ئەڤ چەندە، مە بەر ب كۆمێنتێن ترەمپی یێن ڤێ دووماهێی ڤە دبەت، سەبارەت ب گرینلاند و كەناڵێ پەنەما. ترەمپی بەری دەست بكاربوونێ و پشتی دەستبكاربوونێ وەكو سەرۆكێ ئەمریكا د گەڕا خۆ یا دویێ دا، حەزا خۆ یا ئاشكەرا دیاركریە، كو دڤێت ئەمریكا ڤەگەڕیانا كەناڵێ پەنەما بۆ خۆ دابین بكەت و دەنیمارك ژی گراڤێ گرینلاند رادەستی ئەمریكا بكەت. ترەمپی هندەك ئاخڤتن ل دۆر سیاسەتا خۆ یا نوو ل جیهانێ كرن و راگەهاند كو:
– دڤێت كۆمارا پەنەما، دەستێ خۆ ژ كەناڵێ پەنەما بۆ ئەمریكا ڤەكێشیت.
– دڤێت دەنیمارك گراڤێ گرینلاندێ ب دەتە ئەمریكا.
كەناڵێ پەنەما دەراڤەكە د ناڤبەرا هەردو ئۆقیانۆسێن ئەتلەنتیك و ئارام دا و درێژاهییا وی ٨٢ كیلومەترە و سالانە نێزیكی ١٤ هزار گەشتی تێڕا دەربازدبن، كو رێژەیا ٥ ٪ ژ بازرگانییا كەلوپەل و خوارنا جیهانێ د ڤی كەناڵی ڕا ڤەدگوهێزن. ل گۆری پەیمانێن تۆریخۆس – كارتەر Torrijos–Carter Treaties ل ٧ی سەپتەمبەرا سالا ١٩٧٧ێ، ماف دا كۆمارا پەنەما ئەو كەناڵ بۆ وێ بیت.
رەنگە مرۆڤ ئەڤان جۆرە حەزێن ترەمپ رادگەهینیت، ژ هیچ سەركردەیەكێ دی یێ ئاسایی نەبهیسیت. بەلێ ئەگەر مە هزر د ل باكگراوەندێ ل پشت ڤان حەز و كۆمێنتان دا كر، دێ بینین، ئەڤ حەزە ب شێوەیەكێ تەكووز (كامل) ناكەڤنە د خانەیا نە لۆژیكیبوونێ دا.
وەكو دیفاكتۆ، گرینلاند كۆلونیالییەكە ژ ئالیێ حوكمەتا دەنیماركێڤە دهێتە برێڤەبرن، هژمارا ئاكنجیێن وێ ژ هۆزێن «ئینویت Inuit ن، كو ژ گەلێ ئەسكیمۆ The Eskimo یە و هەژمارا وان نیزیكی ٥٧ پێنجی و هەفت هزار كەسایە و ژ ئالیگر و دلسۆزێن كوپێنهاگنێ نینە. هەوەسا هەژمارەكا كێم یا دەینیماركییان ژی لێ هەیە، كو بۆ كاروبارێن كارگێڕی یێن حكومەتێ ل وێرێ دژین. رووبەرێ گرینلاند گەلەك یێ بەرفرەهە و ٢١٦٦٠٨٦ دو میلیۆن و سەد و شێست و شەش هزار و هەشتێ و شەش كیلومەترێن دوجا یە. زێدەباری ڤێ چەندێ، ئەردێ گرینلاند زۆر یێ دەولەمەندە، چونكی رێژەیەكا بلند ژ مینیرال و رەگەزێن كێم وێنە و ژێدەرێن سروشتی یێن باش و پەترولەكا زۆر، كو هێشتا ژ بەر سەقایێ وێ یێ سار و تەكلیفەیا زۆر نەهاتییە دەرئیخستن تێدا هەنە. ل ئالیێ ژیۆپۆلیتیكیڤە، جهێ گرینلاند یێ ستراتیژی د ناڤبەرا ئەمریكایا باكۆر و ئەورۆپا دا گرنگییەكا مەزن هەیە. ئەڤ چەند ژی بوویە ئەگەرێ لڤینێن چینێ یێن ڤێ دووماهیێ، كو بزاڤێ دكەت هەبوونا خۆ ل وێ گراڤا مەزن زێدە بكەت هەر ژ بەر ڤێ چەندێ ژی ئەمریكا نەشێت چاڤێن خۆ ژ ئەڤێ بزاڤا چینی بنقینیت.
سەبارەت ب كەناڵێ پەنەما، كو ئەمریكا پشتی پرۆژەیێ فرەنسا ژ بۆ ڤەكرن و خۆشكرنا رێكا هاتن و چوونێ د ناڤ كەناڵی دا، شكەست و هەرەس ئینای، وێ یانكو ئەمریكا ئەو پرۆژە تەمام كر. بەری هینگی، پەنەما ل ژێر كونترۆلا كۆلومبیا بوو، پاشڕا ب هاریكارییا ئەمریكا سەرخۆبوونەكا، سەرڤەیی یانكو «ب تنێ ب ناڤ» وەرگرت، بەلێ ب رەنگەكێ پراكتیكی هەتا سەردەمی سەرۆكایەتییا جیمی كارتەر (1977-1981) ل بن ركێفا ئەمریكا بوو. بەلێ نها، پەنەما یا د بن كونترۆل و سەرپەرشتییا كومپانیایەكا هونگ كونگی دا.
دڤان هەردو، حالەتێن گرینلاند و پەنامایێ دا، رەنگە گۆتنێن ترەمپی –، كو تا رادەیەكێ د نامۆ نە – بەلێ ل سەر هندەك بنەمایێن كەتواری رادوەستن. چونكی هەبوونا چینێ ل ڤان هەردو جهان بۆ ئەمریكا، مەترسیێن دیرۆكی، یاسایی، سیاسی، ئابۆری و ئاسایشێ دروست دكەت.
ترەمپ، ب رەنگەكێ ئاشكەرا دبێژیت، كو ئەو بژاردەیا بكارئینانا هێزێ ژ بۆ چارەسەركرنا ڤان دۆزان دوور نابینیت. هەرچەندە هێزا چەكداری، رێكەكە ژ بۆ گوهۆڕینا رەوشێ، بەلێ ئەڤ بژاردەیە كارەكێ دوورە بهێتە پەیڕەوكرن. د نها دا، ئەڤ ئاماژەیێن ترەمپی دێ ب تنێ مینن ئاخڤتنێن زارەكی و هێشتا د واری پراكتیكا سیاسی دا رەنگڤەدان بۆ نینە. هەرچەندە «گۆتن و كریار»، نە تشتەكێ نوویە د دیرۆكا ئەمریكا دا، چونكی ئەمریكا ئەو دەولەتە، كو رۆلەكێ میحوەری د دروستكرنا چەندین پەیمان و چارچووڤەیان دا دیتییە، مینا رێككەفتنا نەتەوەیێن ئێكگرتی بۆ یاسایا دەریایان، دادگەها تاوانان یا ناڤدەولەتی و هەڤپشكییا د ناڤ ئۆقیانۆسێ ئارام دا بەری، كو پشكدارییا خۆ یا فەرمی د هەر ئێك ژ ئەڤان رێككەفتنان دا رەت بكەت.
