بۆچی مه ده‌وله‌ت دڤێت؟ ( شرۆڤه‌كرنه‌كا سایكۆلۆژیك)
نه‌یا ڤه‌شارتیه كورد د ده‌مێ پێشی نێزیكی دو هزار و حه‌فتسه‌د سالان دا ل ده‌ڤه‌رێن جوداجودایێن كوردستانێ ل ژێر ناڤ و نیشانێن وه‌كی ئیلامی، میتانی، كاسی، گۆتی و ئۆرارتۆ یان خالدی پاشایه‌تیێن لێكته‌رازای و دوور ژ هه‌ڤ هه‌بوون و ژبه‌ر هندێ به‌رده‌وام ل بن هێڕش و گه‌فێن ده‌ر و هه‌ڤسوویێن بهێزێن خوه ژیان دبۆراند. پشتی ئێكگرتنا وان ل بن ئالایێ ئیمبراتۆریه‌تا میدیان، كو وه‌كی ئیمبراتۆریه‌تێن ب ناڤ و ده‌نگێن وه‌ی ده‌می، یێن وه‌كی سۆمه‌ری و ئه‌كه‌دی (كلدانییان) و لیدی، بابلیان، و فینیقی و مسریان و. .. هتد، گرنگیا خوه هه‌بوو، هاته گۆڕێ. هه‌رچه‌نده ئه‌و هێرش و گه‌فه نه‌هاتنه ڤه‌بڕین، لێ چ پێ نه‌ڤێت كارتێكرنا وان وه‌كی جاران نه‌بوو، چونكی كورد د وێ قووناغا دیرۆكی دا ل بن پێشه‌وایا كه‌سه‌ك و ئێمبراتۆر و پاشایه‌كێ ئێكگرتی خوه دابوونه ئێك و كێم كه‌س دشیان وان تووشی ژناڤچوونێ بكه‌ن. هینگێ نه‌ته‌وه‌یێ خۆڕاگرێ كوردی ل بن ئێك ئالا و سیبه‌را ڕێبه‌راتیا ئێك كه‌سی دا خوه باشتر ل به‌ر سینگێ دوژمنان دگرت. ده‌وله‌تا كوردستانا سه‌رده‌مێ میدیان گه‌له‌ك ژ كوردستانا نوكه‌یا مه‌زن مه‌زنتر بوو و سنوورێن وێ خوه ل پترتر ژ ملیۆنان كیلۆمه‌ترێن چارگۆشه ددا، كو پشتی هینگێ ب هاتنا نه‌ته‌وه‌یێن هه‌ڤڕك كێمتر و كێمتر لێهات، هه‌تاكو ئه‌ڤرۆكه تنێ یا مای ئه‌و چه‌ندا ئه‌م ب ناڤێ كوردستانا مه‌زن دنیاسین. دیاره پشتی هینگێ تێكه‌لبوونا میدیان و هه‌خامه‌نشیان (ئه‌خمینی) ل بن سیبه‌را ده‌ستهه‌لاتا كۆروَشێ مه‌زن هێشتان ده‌لیڤه‌یه‌ك باشتر بوو بۆ پاراستنا كیانێ نه‌ته‌وه‌یێ كوردی، چونكی به‌ره‌بابێن ئه‌خمینی ژی ب بابكه‌كێ ئاریایی دهاته هژمارتن، و ئه‌ڤ چه‌نده به‌رده‌وامبوو هه‌تاكو سه‌رده‌مێ هێرشا دكتاتۆر و داگیركه‌رێ مه‌زنێ وی سه‌رده‌می، ئانكو ئه‌سكه‌نده‌رێ مه‌قدۆنی، یێ كو جاره‌ك دیتر سنوورێن جۆگرافیایی و دیرۆكی و جڤاكی و سایكۆلۆژی ل جیهانێ ب گشتی و ده‌ڤه‌را بن ده‌ستهه‌لاتا ئاریایان و كوردان دانه‌به‌ر كێرا پارچه پارچه‌كرنێ و پچاندنا شێرازه‌ی ژیانێ بۆ ماوه‌یێ پتر ژ سه‌د سالان و د ماوه‌یێ پاشماوه‌یێن وی دا و ل سه‌رده‌مێ سه‌لووكیان. پشتی وان جاره‌ك دیتر دو زنجیره‌یێن ئاریایی، ئانكو ئه‌شكانیان و ساسانیان، كو هنده‌ك جاران به‌لگه‌یێن دیرۆكی نیشان دده‌ن كوردێن ڕه‌سه‌ن بن، هاتنه سه‌ر كورسیا ده‌ستهه‌لاتێ و ل دووڤ دا عه‌ره‌بێن موسلمان ده‌ڤه‌رێن كوردان ئێخستنه بن ڕكێفا خوه و هه‌تا نوكه.
هه‌كه ئه‌م ته‌ماشه‌ی لایه‌نێ سایكۆلۆژیا تاكێ كوردی بكه‌ین، نوكه ژی دگه‌لدا بیت، بۆ ماوێ پترتر ژ بیست و حه‌فت سه‌ده‌یان د ناخ و ده‌روونێ وی دا كاكلا گرێیه‌كا ده‌روونی هێشتا ته‌ڕه و هشك نه‌بوویه، و ئه‌و ژی گرێیا “بوون ب ده‌وله‌تێ یه “. هه‌ر دو تێگه‌هێن گرێ (عقده یان complex) و “نه‌هایدار یان نه‌ستێ ب كۆمه‌ل” (لاشعورێ جمعی) ژ وان تێگه‌هانه ده‌روونناسێ به‌رنیاس “كارۆل گۆستاڤ یۆنگی” (1875-1961) د تیۆریا خوه دا بكارئینای. ده‌مێ مه بڤێت ڤان دو تێگه‌هێن سه‌ره‌كی د بیردۆزا وی دا، ل سه‌ر دۆخێ سایكۆلۆژیا تاكێ كوردی بكار بینین و جێبه‌جێ بكه‌ین، دێ بینین ” گرێ” مه‌به‌ست هه‌موو ئه‌و هه‌ست و سۆز و كاودانێن هه‌لچوونێن تاكێ كوردینه به‌رامبه‌ر خودێ خوه ل هه‌موو ڤان سالێن نه‌ته‌وه‌یێ كوردی، جاران وه‌كی ده‌ستهه‌لاتدار و جاران ژی وه‌ك بنده‌ست بۆراندی، و تێگه‌هێ نه‌ست یان نه‌هایدارێ ب كۆمه‌ل ژی ئاماژه ب هزرا هه‌بوونا ئیمبراتۆریه‌ته‌ك كوردی یه ل نك تاك تاكێ كوردی، كو ب درێژاهیا هزاران سالان وه‌كی پشكه‌ك ده‌روونی ژ ستراكتوورێ سایكۆلۆژیكێ كه‌ساتیا باب و باپیرێن مه بۆ مه هاتیه ڤه‌گۆهاستن و ئاماژه‌یه‌كه بۆ حه‌ز و ڤیانه‌كا سایكۆ-دیرۆكی یا تاكێ كوردی بۆ ڤێ پێدڤیێ، و چ گۆمان ژی تێدا نینه ئه‌ڤه هه‌موو بۆ هندێ دزڤڕیت كو تاكێ كوردی هه‌ر ژ دوور ده‌مڤه یێ گه‌هشتیه وێ باوه‌رێ پاراستنا تاكێ كوردی، ژ هه‌موو لایه‌نانڤه تنێ یا د هندێ دا كو ئه‌ڤ نه‌ته‌وه‌یه خودان كیانه‌ك ئیكگرتی بیت، داكو ل بن سیبه‌را وێ ژ هه‌ر هه‌ژموون و گه‌فێن بیانی و دوژمنان بهێته پاراستن. ڕاسته گه‌له‌ك ده‌ڤه‌رێن كوردستانێ یا ب چیایێن سه‌ركێشێن خوه‌ڤه شیای تاكێ كوردی ژ هنده‌ك ژ گه‌فێن ده‌ڤه‌رێ بپارێزیت، لێ د جهێ خوه دایه ئه‌م ئه‌زموونا جیرانێن خوه یێن كه‌ڤن ل ده‌ڤه‌رێ و نه‌خاسمه ئاشووری و جوهی و یێن دیتر ژبیر نه‌كه‌ین، كو دیرۆكێ چه‌ند زۆرداری لێكر و ئه‌و ژ گۆپیتكا ده‌ستهه‌لاتێ گه‌هاندنه دۆخه‌كێ كو ئه‌ڤرۆكه ژی دگه‌لدا بیت بسه‌ر خوه‌ڤه نه‌هاتینه و هێشتان گه‌فێن ژناڤچوونێ به‌رسینگێ وان به‌رنه‌دایه. و دیرۆك باشترین وانه‌یه بۆ هه‌ر كه‌س و تاك و نه‌ته‌وه و نه‌ژاده‌كێ بڤێت به‌رده‌وامیێ بده‌ته هه‌بوونا خوه و مانا خوه مسۆگه‌ر بكه‌ت و باشترین ئالاڤ بۆ ڤێ چه‌ندێ ده‌ست ل ناڤ ده‌ستێ ئێكنان و هه‌لبژارتنا كه‌سه‌كی یه كو ببیته پێشه‌وایه‌كێ نه‌ته‌وه‌یی و بشێت ڤێ ئێكێ مسۆگه‌ر بكه‌ت، به‌رۆڤاژی ئه‌م دێ وه‌كی گه‌له‌ك قووناغێن دیرۆكی تووشی كوشتن و تلانكرنێ و ئه‌نفال و كیمیابارانكرنێ و ئاواره‌بوونا ملیۆنی بین، و ئه‌ڤ ئێكگرتنه نه بزه‌حمه‌ته هه‌كه مه بڤێت و بخوازین.
*مامۆستایێ ئه‌كادیمی/بسپۆرێ زانستێن پێداگۆگی و سایكۆلۆژی/زانینگه‌ها زاخۆ
