بۆچی هه‌تا نوكه زمانێ یاسایێ و دادگه‌هان نه‌بوویه كوردی؟
شڤان محه‌مه‌د سه‌لیم نێروه‌یی
یاسایه‌ك و بڕیاره‌ك پڕ گرنگ و ب مفایه پێدڤییه كار لسه‌ر بهێته‌كرن! ده‌مێ خودایێ مه‌زن مرۆڤ ئافراندین و كرینه هۆز و نه‌ته‌وه؛ هه‌رئێكێ زمانه‌ك دایێ داكو ئێكودو بنیاسن و ب زمانێ خۆ باخڤن, چو پێنه‌ڤێت هه‌ر ملله‌ته‌ك ب زمانێ خۆ دهێته نیاسین و هه‌تا نوكه ل جیهانێ نێزیكی سێ 3500 زمانان هه‌نه، خه‌لك پێ دئاخڤن و هه‌ر هه‌یام هه‌یام گه‌له‌ك زمان ل جیهانێ ژناڤدچن, ژده‌ست زمانی واته ژ ده‌ستدانا نه‌ته‌وه‌یانه, چونكی زمان ئێك ژ بنه‌مایێن ده‌وله‌تبوونێ یه.
هه‌لبه‌ت زمانێ كوردی ژی وه‌كو ئێك ژڤان زمانان یێ ده‌وله‌تمه‌نده و گه‌له‌ك به‌رفره‌هه, مخابن ده‌مێ ده‌وله‌تێن زلهێز كوردستان كریه چارپارچه؛ تا راده‌یه‌كێ كارتێكرن لسه‌ر زمانێ كوردی كریه و ل هه‌ر پارچه‌یه‌كێ ده‌مێ دئاخڤن ب كوردیه‌كا په‌تی نائاخڤن، به‌لكو ب زمانێ وێ ده‌وله‌تێ یان بارا پتر ب زمانێ وێ ده‌وله‌تێ دئاخڤن.
گه‌له‌ك هێرش و پێلانێن نه‌حه‌زێن ملله‌تێ مه گرتینه‌به‌ر ژبۆ ژناڤبرنا هه‌بوون و پێناسه و به‌رزه‌كرنا مافێن وی, لێ وان هێرشان نه‌شیایه زمانێ كوردی ژناڤببه‌ن, ئه‌ڤ یه‌كه نه‌به‌س ب سه‌رێ زمانێ ملله‌تێ كورد هاتیه, به‌لكو د مێژوویێ دا ب سه‌رێ گه‌له‌ك ملله‌تان هاتیه و ژناڤ چوزینه مینا بابلی و سۆمه‌ری و ئه‌كه‌دیان.
لێ ملله‌تێ كورد ب فاكته‌رێ مانا زمانێ خۆ مایه, له‌وا یا پێدڤیه رۆژه‌كا وه‌كو ئه‌ڤرۆ ئه‌ركێ مه هه‌مویانه پاراستنا زمانێ خۆ یێ شرین بكه‌ین و خه‌باتێ بۆ بكه‌ین ژبۆ پێشڤه‌برنا وی زمانی و زارێن وێ و نێزیكی هه‌ڤ بكه‌ین ب مه‌ره‌ما گه‌هشتنا پاشه‌رۆژه‌كا گه‌ش و به‌رچاڤ و ئێگرتی.
هه‌ر ژ سالا 1913 ژلایێ كۆمه‌لا هیوا ڤه ل ئیسته‌نبۆلێ هه‌تا پاش رۆخانا كۆمارا كوردستانێ و تا ئیرۆ چه‌ندین كۆنفرانس و سمینار هاتینه به‌ستن، لێ ئه‌ڤه هه‌موو بێ ئه‌نجام بووینه بۆ ئێكگرتنا زمانێ كوردی, نه‌خاسمه ل باشورێ كوردستانێ پشتی 1992, خودان حوكمه‌ت و په‌رله‌مان نه‌شیایه زمانه‌كێ ئێكگرتی فه‌رمی بكه‌ن وه‌كو دو زارێن سه‌ره‌كی به‌هدینی و سۆرانی.
ل ده‌ستپێكێ پرتووكێن خواندنێ بوونه زارێ سۆڕانی كو چو پێنه‌ڤێن ئه‌ڤێ ئێكێ ژی گه‌له‌ك كارتێكرن لسه‌ر پرۆسێسا خواندنێ و ده‌ڤۆكێ ل به‌هدینان كریه, هه‌تا هه‌كه ئه‌م به‌رێ خۆ بده‌ینه ده‌ستوورێ هه‌رێمێ ژی ئێك په‌یڤا به‌هدینی نابینین.
بیرا من دئێت به‌ری نێزیكی ( ١٥) سالان بارزانی د كۆمبوونه‌كێ دا ل گه‌ل مامۆستایێن زانینگه‌ها دهۆكێ گۆتبوو, پێدڤیه مامۆستایێن زانینگه‌هێ پێكولێ ژبۆ زمانه‌كێ ئێكگرتی ل هه‌ر چار پارچێن كوردستانێ بكه‌ن.
به‌لێ زۆر مخابن كی دخوینیت و كی دنڤیسیت, ئه‌رێ هه‌تا نها چو پێنگاڤ هاتینه هاڤێتن پشتی ڤێ داخوازیا بارزانی؟
چونكی زمان ئێك ژ فاكته‌ر و بنیاتێن ده‌وله‌تبوونێ یه, هه‌روه‌سا نه‌مانا زمانی واته نه‌مانا هه‌ر ملله‌ته‌كێ یه؟
ئه‌ڤرۆ تیله‌فزیۆنێن مه ل شوینا زمانێ مه بپارێزن یێن په‌یڤێن بیانی و عه‌ره‌بی و بتایبه‌ت ئینگلیزی بكاردئینن وه‌كو په‌سنه‌ك و به‌رامبه‌ری وان په‌یڤان مه ب كوردی گه‌له‌ك زاراڤ هه‌نه؟ نه‌خاسمه هه‌ر تێله‌فزیۆنه‌ك و رۆژنامه‌یه‌كێ, ستایل و رێنڤیسێ خۆ یێ تایبه‌ت هه‌یه, و ره‌نگه ئه‌ڤه ژی كارتێكرنێ ل ستانداركرنا زمانێ كوردی ل پاشه‌رۆژێ بكه‌ت.
ئه‌و ژی ب مخابنیڤه, تا نها ژبه‌ر نه‌بوونا ده‌سته‌یه‌كا بلندا راگه‌هاندنێ ل هه‌رێمێ, ب مه‌ره‌ما ئێكگرتنا زمانێ راگه‌هاندنا كوردی ل رادیۆ و تێله‌فزیۆن و رۆژنامه‌یێن مه.
هه‌ژی گۆتنێ یه, ب گۆر نڤیسارا هژمار (٩٢١٨), ئه‌وا ل رێكه‌فتی ١٣/٥/٢٠١٤, رازیبوو ل سه‌ر دامه‌زراندنا رێكخراوه‌كا نه حكومی, یا تایبه‌ت ب جڤاتا زمانزانیێن كوردی ڤه, و ل دهۆكێ جڤاته‌كا زمانزانان هاته دانان.
ئه‌وژی ژبۆ لێكنێزیكرنا زاراڤێن كوردی و راستڤه‌كرنا شاشیێن زمانی و بۆ هه‌بوونا رێنڤیسه‌كا ئێكگرتی, به‌لێ نزا ئه‌ز تێناگه‌هم, بۆ نموونه و هه‌كه ئه‌م به‌رێ خۆ بده‌ینه ئه‌و رۆژنامه‌یێن ل دهۆكێ ده‌ردچن, گه‌له‌ك شاشی و رێنڤیسا تایبه‌ت بخۆڤه هه‌یه, و هه‌تا نها چو ئێكگرتنه‌ك و وه‌كهه‌ڤیه‌ك و راستڤه‌كرنه‌كا ڤان شاشیان مه نه‌دیتیه؟
هه‌روه‌سا نه‌بوونا چو په‌یچ و لاپه‌ڕێن تایبه‌ت ب زمانی ڤه, به‌س مخابن په‌یچێن دژایه‌تیكرن و كرێتكرنا هه‌ڤدو دمشه‌نه و ته‌خسیریێ ژی ناكه‌ن؟ نه‌خاسمه كو بۆ جارا ئێكێ د مێژوویا ئیراقێ دا, و ل رێكه‌فتی ٧/١/٢٠١٤, په‌رله‌مانێ ئیراقێ قانوونا زمانێن فه‌رمی ده‌ركر و په‌سه‌ندكر, ل ژێر قانوونا هژمار (٧) یا سالا ٢٠١٤, و ل گۆر به‌ندێ دووێ زمانێ كوردی ژی, ب زمانێ دووێ یێ فه‌رمی دانا لسه‌ر هه‌موو نڤیسار و لافیته و تابلۆ و هه‌ر تشته‌كێ دیتر لسه‌ر ئاستێ ده‌وله‌تێ.
هه‌روه‌سا ل گۆر به‌ندێ (٤) ژ ده‌ستوورێ هه‌میشه‌یێ ئیراقێ, زمانێ كوردی زمانه‌كێ فه‌رمی یه و ب گۆره‌ی به‌ندێ (١٤) ژ پرۆژه‌یێ ده‌ستوورێ هه‌رێمێ ژی, كوردی زمانێ ئێكێ یه یێ فه‌رمی.
هه‌ژی گۆتنێ یه, كو ب گۆره‌ی بریارا (١٦)ئه‌وا ل رێكه‌فتی ١٤/١٢/٢٠١٤, سه‌رۆكێ هه‌رێمێ, ئیمزا لسه‌ر یاساییكرنا ب فه‌رمیكرنا زمانان كر, ئه‌وا ل په‌رله‌مانێ كوردستانێ هاتیه ده‌ركرن, لژێر یاسایا هژمار (٦) سالا٢٠١٤, پشتی ب نڤیسارا ٤/٣/٤١٥٩ ل رۆژا ٢٠/١١/٢٠١٤, بۆ سه‌رۆكێ هه‌رێمێ هاتیه هنارتن.
ل گۆر به‌ندێ (٤) ژ ده‌ستوورێ هه‌میشه‌ییێ ئیراقێ، و ب مه‌ره‌ما پێشڤه‌برن و پتر گرنگیدان ب زمانێ دایك، هه‌روه‌سا ژبو پتر رێزگرتن ل هه‌موو پێكهاته‌یێن كوردستانێ لسه‌ر بنیاتێ پێكڤه‌ژیانا ئاشتییانه، یاسادانه‌رێ كوردستانێ ئه‌ڤ یاسایه ده‌ركر.
ئه‌وژی یاسایا زمانیێن فه‌رمینه ل هه‌رێمێ، یا هژمار(٦) یا سالا (٢٠١٤)، كو ژ(٢٧) به‌ندان پێكدهێت، ژ گرنگتریین به‌ندیێن ڤێ یاسایێ به‌ندیێن(٤، و٦برگا/١ ).
ئانكو زمانێ یاسایێ و دادگه‌هان، یا فه‌ر و گرنگه ڤان هه‌ردو به‌ندان شرۆڤه بكه‌ین ئه‌ڤیێن بابه‌تێ گۆتارا مه:-
به‌ندێ(٤):( ئاماده‌كرن و ده‌رخستنا پرۆژه یاسا و بریار و سیسته‌ماتیك و رێنمایێن ل هه‌رێمێ ب زمانێ كوردی بیت).
به‌ندێ(٦/ بڕگه‌یا/١):(رێڤه‌برن و نڤیسینا هه‌موو پێرابوونیێن دادوه‌ری ژ وان ژی بڕیاریێن دادوه‌ران دێ ب زمانێ كوردی بیت).
هه‌روه‌سا جهێ ئاماژه پێكرنێ یه، كو ئه‌نجوومه‌نێ دادوه‌ری ب گۆره‌ی نڤیسارا هژمار (٦٧) ئه‌وا ل رێككه‌فتی (٢٠٢٢/٩/٢٦) و پشتبه‌ستن ب گۆره‌ی یاسایا زمانان یا هژمار(٦) یا سالا (٢٠١٤).
ب پڕانیا ده‌نگیێن ئه‌ندامیێن ئه‌نجوومه‌نی، بڕیارا كوردیكرنا هه‌موو بریار و پێرابوونیێن دادوه‌ری، كو ل هه‌موو دادگه‌هێن هه‌رێمێ بهێته بجهئینان، هه‌روه‌سا بتنێ د ده‌مێ پێدڤی دا ب زمانێ عه‌ره‌بی بهێت نڤیسین.
ئه‌وا جهێ پسیارێ و دلگرانیێ یه، كو تا نها ئه‌ڤ یاسایه و بریاره نه‌هاتییه جێبه‌جێكرن؟ ئانكو دادگه‌ه و دادوه‌ر و ئه‌نجوومه‌نێ دادوه‌ری ب خۆ ژی، سه‌رپێچیێ لسه‌ر ڤێ یاسایێ و بریارێ دكه‌ن!
جهێ ئاماژه‌پێكرنێ یه كو ل سه‌رۆكاتیێن دادگه‌هیێن پێداچوونا سنوورێ سلێمانیێ و هه‌ولێرێ، دادگه‌هیێن وان (به‌رایی و ڤه‌كۆلین و كه‌تن و تاوان و بارێ كه‌سایه‌تی و كار و …) ئانكو هنده‌ك ب كورتی دنڤیسن و هنده‌ك ژی ب عه‌ره‌بی)؟
واته ڤێ یاسایێ و بڕیارێ ب دروستاهی جێبه‌جێ ناكه‌ن، ژخۆ ل سنوورێ سه‌رۆكاتییا دادگه‌هاپێداچوونا ناڤچا دهۆكێ، هه‌ما هه‌موو ب عه‌ره‌بی یه؟
ئه‌گه‌ر بهانه‌یا هه‌موو دادگه‌هیێن هه‌رێمێ، ئه‌و بیت كو كوردیكرنا زمانێ یاسایێ و دادگه‌هان كاره‌ك ب زه‌حمه‌ته یان، گه‌له‌ك په‌یڤ ب كوردی نینن.
یا ئێكێ و ب گۆڕ به‌ندێ (٢٥)، ژ ڤێ یاسایێ هاتیه (پێدڤییه ئه‌نجوومه‌نێ وه‌زیران ب هه‌ماهه‌نگی ل گه‌ل ئه‌كادیمییا كوردی، ڤێ یاسایێ جێبه‌جێ بكه‌ن، واته ئاریشه‌یا زمانێ دادگه‌هێ و یاسایێ ژی چاره‌سه‌ر بكه‌ن).
یا دویێ باوه‌ر بكه‌ن نوكه ب ده‌هان په‌رتووك و زمانزان و كه‌سیێن ئه‌كادیمی د وارێ یاسایێ دا و فه‌رهه‌نگیێن یاسایی مه هه‌نه، كو ب گشتی ئاریشه‌یا زمانێ یاسایێ و دادگه‌هان چاره بكه‌ن.
وه‌كو مه ل ده‌ستپێكێ ژی باسێ گرنگییا زمانی كری ب كورتی، له‌وا دێ گه‌له‌كا جوان و شرین بیت، هه‌كه هه‌موو نڤیسار و بڕیاریێن دادگه‌هان و جێبه‌جێكارێن دادی و نڤیسینا گۆتنیێن تۆمه‌تباران ژلایێ ڤه‌كۆله‌ریێن دادی و ڤه‌كۆله‌ریێن بنگه‌هیێن پۆلیسان و هه‌موو رێڤه‌به‌ریێن دادی، نه‌خاسمه نوكه هه‌موو قوناغیێن خواندنێ و تا قۆناغا كۆلیژێ ژی بووینه زمانێ كوردیێ شرین.
ب هیڤیا وێ رۆژێ ئه‌م گرنگیێ بده‌ینه زمان و زارێن كوردی و پاراستنا وێ وه‌كو ناسنامه‌یا گه‌لێ كورد, كو هه‌رده‌م داخوازا ژخه‌لكێ خۆ كریه ره‌سه‌نییا زمانێ خۆ بپارێزن ئه‌وژی (شاعێر) بووینه پێشه‌نگێن ڤی ملله‌تی.
