بۆڕسا ئاڤێ
ل ده‌سپێكا ژیانێ و هه‌تا نوكه و به‌رده‌وام هه‌ر ئاڤ داهاته‌ك و ماده‌كێ خوه‌زایى سروشتى یێ ب هێزه و كه‌ره‌ستێ ئاڤێ به‌ندكێ ژیانێ و ستوونا بربرایه و بێ ئاڤ ژیان دۆم ناكه‌ت و نوكه ئیدیه‌مه‌كێ نوو و سه‌رده‌م كه‌فتیه د قا دا ناڤه‌ندێن جیهانى دا، ئه‌و ژى ئیدیه‌مێ بۆڕسا ئاڤێ یه، بۆڕسا ئاڤێ كه‌تیه دوارێ جێ به‌جێ كرنێ دا ل رۆهه‌لاتا ناڤه‌راست و ل پتریا وه‌لاتێن جیهانى و زۆر بازار ل سه‌ر بۆڕسا ئاڤێ هه‌یه، له‌وما مه مانشێتێ نڤێسینا خوه ژی ب بۆڕسێ ب ناڤكر، ب راستى نوكه بازارێن هه‌ره مه‌زن و گران و ب بها ل سه‌ر ئاڤێ هه‌نه و بۆڕسا ئاڤێ بلند بوویه, بۆچوون و هزرێن پتریا شاره‌زا و چاڤدێرێن نێڤده‌وله‌تى یێن د وارێ ئاڤێ دا كار دكه‌ن و پێزانین و تایبه‌تمه‌ندى د وارێ ناڤبرى دا هه‌یى ئه‌وه كو شه‌رێ جیهانى یێ بهێت شه‌ڕێ ئاڤێ یه، چونكو ئاراسته و نیشان ژى وێ راستیێ خوه‌یا دكه‌ن كو جیهان ب شێوه‌كێ گشتى یا به‌ر ب هشكاتیێ و گوهۆرینا كه‌ش و هه‌ایى ڤه دچیت و ل چه‌ندین ده‌ڤه‌ر و وه‌لاتان زڤستان بوویه هاڤین و هاڤین بوویه پاییز و پاییز بوویه زڤستان وجهێن چ جاران به‌فر نه‌هاتى به‌فر هاتیه و یێن هه‌ر به‌فر دهات و ب رێژه‌كا هه‌ره زۆر هه‌ر نه‌هاتیه و باران ل ده‌مێ خوه ناهێن یان زوو دهێن یان هه‌ر ناهێن یان ژى بۆش و زێده دهێن ل شوونا مفایى ژێ ببینین زیانان ژێ دبینین و دبنه لافاو و بیبه‌له‌ز و بارۆڤه و لێهمشت و ب ده‌هان كه‌س دمرن، ب سه‌دان هزار دۆلاران زیانێن ئابوورى و دارایى دروست دكه‌ن, یانژى دێ پلێن كه‌ش و هه‌وایى وه‌سا گه‌رم بن مینا ل پارسال ل ده‌ڤه‌رێن هندستان و پاكستانێ روودایى كو ژ ئه‌گه‌رێ بلندبوونا پلێن گه‌رمێ پتر ژ دو هزار مرۆڤان بوونه قوربان. ناڤه‌ندێن جیهانى وێ چه‌ندێ رادگه‌هینن و دیار دكه‌ن گوهۆرینێن كه‌ش و هه‌وایێ جیهانى و سه‌رتاسه‌رى ژ ئه‌گه‌رێ وێ ئێكێ یه كو خه‌لكێ جیهانێ ژ چاندنێ و خوه بخودانكرنێ به‌ر ب پێشه‌سازی و باژێریێ (مدنیه) ئانكو ژ ژیارا گوندان به‌ر ب ژیارا باژێران چووینه و ل ڤى ده‌مى گوند مانه ڤالا و بێ خودان و كارتێكرن ل سه‌ر دارستان و چاندنێ كرن، هه‌ردیسا كارتیكرنێن مه‌زن ل سه‌ر گوهۆرینا كه‌ش و هه‌وایى كرن، چونكو ل شوونا دارستان و داربار و شوینكاتى كو ژینگه‌هه‌كا پاقژ و جوان په‌یدا بكه‌ن، به‌روڤاژى كارگه‌ه وئامیرێن مه‌زن و یێن دویكێل و كادى گه‌رمه‌كا مه‌زن په‌یدا بكه‌ن هاتنه دگۆرێ دا ئانكو مرۆڤان ژینگه‌هه‌كا پاقژ ب یا پیس گوهارت وگوهۆرینێن مه‌زن بخوڤه گرتن بوونه ئه‌گه‌رێ كیمبوونا به‌فر و باران و هشكبوونا ئاڤێ ژى ب دووڤدا هات. ئه‌ڤا ل سه‌رى مه به‌حسكرى یا سه‌رتاسه‌رى ئانكو جیهانى بوو, چه‌ندین ریپۆرتاج و فلمێن دیكیۆمێنى و مێزگه‌رد و خه‌له‌كه ل میدیا جیهانى و تۆرێن كۆمه‌لایه‌تى مه دیتینه و ئاماژێ دده‌نه وێ چه‌ندێ كو ل جیهانێ هه‌میێ خه‌لك ژ گوند و جۆتیاریێ به‌ر ب باژێران و ژیانا مه‌ده‌نیه‌تێ و پێشه‌سازیێ دچن، ب تنێ پشتبه‌ستیا خوه دده‌نه سه‌ر كاركرن و پێشه‌سازیێ و كه‌رتێ هه‌رێ گرنگ و كاریگه‌ر كو جۆتیارى و چاندن و دارستانن بجه دهێلن. قه‌یرانا ئاڤێ یا ده‌سپێكرى، ئه‌ڤ ئیدیه‌مه ب ئینگلیزى (water crisis) و هاتیه بكارئینان ل وه‌لاتێن جیهانى ژ لایێ نه‌ته‌وێن هه‌ڤگرتى ڤه و رێكخراوێن دى یێن گرێداى و تایبه‌ت ب پرسا ئاڤێ ڤه ل جیهانێ و ناڤه‌ندێن بلند یێن نێڤده‌ولى و ل سه‌ر ئاستێن بلند ب لێرینه‌كا ئاینده‌یى و بزاڤه‌كا مه‌زن خوه ل ڤێ پرسا هه‌ستیار و گرنگ كریه خودان و به‌رژه‌وه‌ندیێن وه‌لات و ملله‌تێ خوه ل به‌ر چاڤ ددانن بۆ داهاتى و بارا خوه ژ عۆمباركریێ ئاڤێ ب تایبه‌ت ل رۆژهه‌لاتا ناڤین ده‌ستنیشان كریه و ب ملكێ خوه دزانن و هزرا پاشه‌رۆژا وه‌لات و ملله‌تێ خوه دكه‌ن و پاشه‌رۆژه‌كى بۆ ملله‌تێ خوه ددانن ژ بۆ بده‌ستڤه‌ئینانا ئاڤێ بۆ وه‌لاتێ خوه و بنچینه‌كێ خورستى و ب هێز ددانن چونكو هه‌ڤركیێن نوكه یێن د جیهانێ دا ب تنێ ل سه‌ر پرسێن ئاڤێ نه وه‌كى ل زۆر وه‌لاتان رووداى ل عیراق و تركیا و فه‌له‌ستین و مسڕ و ئوردن و ئیسرائیل و سووریا و زۆر وه‌لاتێن دى و پرسا وان ل سه‌ر رووبارێن یه‌رمۆك و رووبارێ ئوردن و رووبارێ لیتانى و دجله و فورات و نیل و ..هتد. ل سه‌ر پرسا نیلى و رووبارێن دى ئاریشه به‌ر ب زێده‌بوونێ نه ل ده‌مێ كۆلۆنیالیزمێ ئارمانجا هه‌ره سه‌ره‌كى یا ئیمپریالزما جیهانى ده‌ستێ كارى و داهاتێن ئابوورى ئارمانج بوون و دكرنه ئارمانجا خوه یا ستراتیجى. لێ پشتى جه‌نگا جیهانى یا دووێ و ب تایبه‌ت ل ناڤبه‌را دو جه‌مسه‌رێن جیهانى، ئه‌و ژى جه‌مسه‌رێ كۆمۆنیست ب سه‌ركێشیا ئێكه‌تیا سۆڤیه‌تا به‌رێ و جه‌مسه‌رێ سه‌رمایه‌دارى ب سه‌ركێشیا ویلایه‌تێن ئێكگرتى یێن ئه‌مریكى و ئه‌ڤ هه‌ڤركى یه به‌رفره‌ه بوویه و هه‌ردو لایه‌نان دڤیان مه‌لبه‌ندێن ده‌ستهه‌لاتێ (مراكز النفود) بده‌ستخوه‌ڤه بینن.
ل سالا (1992) ئاریشه كه‌فته ناڤبه‌را مه‌جه‌ر وچیكوسلۆفاكیا ل سه‌ر رووبارێ دانۆب و سه‌روكانیا رووبارێ مه‌زن یێ نیلى ل ئه‌سیۆبیا یه و ب نه‌ه وه‌لاتێن ئه‌فریقى دا دبۆریت، ئه‌و ژى وه‌لاتێ (ئه‌سیۆبیا، كینیا، ئۆگه‌ندا، ته‌نزانیا، رواندا، بۆروندی، كۆنگۆ، سودان، مسڕ) و مسڕ ب تنێ (55) ملیار متر شه‌شپالۆیه و سودان (18.5) ملیار یێن ئاڤێ سالێ دمه‌زێخن. نیشته‌جیێن ده‌ڤه‌را رۆژهه‌لاتا ناڤه‌راست و باكۆرێ ئه‌فریقیا (6%) ل سه‌ر ئاستێ جیهانێ نه و ل سه‌ر وێ چه‌ندێ را وه‌لاتێن هشكاتى لێ هه‌ی پتر ژ هه‌مى وه‌لاتێن جیهانێ كو هشكترن ئه‌و ژى وه‌لاتێ (جه‌زائیر، به‌حرێن، كوێت، ئوردن، لیبیا، سلته‌نه‌ت عمان، ئه‌ردێ فه‌له‌ستین، سعوودیه، قه‌ته‌ر، سعوودیه، تونس، ئیمارات و یه‌مه‌ن) ئه‌ڤ وه‌لاته ل سه‌ر ئاستێ جیهانێ ژ هه‌مى وه‌لاتێن جیهانى هشكترن و ل دووڤ ئامارێن شاره‌زایێن وارێ ئاڤێ ل جیهانێ كو ده‌ڤه‌را رۆژهه‌لاتا ناڤه‌راست ژ ئالیێ ئاڤێ ڤه ژ هه‌مى جیهانێ هه‌ژمارتن ئانكو كێم ئاڤترن و ب رێژا (71%) ژ سه‌دێ ژ وه‌لاتێن رۆژهه‌لاتا ناڤه‌راست و باكۆرێ ئه‌فریقیا وه‌لاتێن بێ ئاڤن و د بن رێژا هێلا هه‌ژاریا ئاڤێ دانه. رووبارێن دیجله و فورات سه‌رۆكانیێن وان ل چیایێن باكۆرێ تركیا ئانكو ل كوردستانا توركیا و رووبارێ فورات ژ تركیا دهێته سووریێ پاشى عیراقێ لێ رووبارێ دیجله راسته‌وخوه ژ تركیا دهێته عیراقێ.
به‌رى چه‌ند سالان و ب پشكداریا چه‌ندین شاره‌زا و بسپۆرێن ئه‌مریكى و فه‌له‌ستینى و ئوردنى و ئیسرائیلى ل زانكۆیا هارفارد ڤه‌خواندنه‌ك دروستكربوون ب سه‌رپه‌رشتیا (فرانكلین فیشر) ئه‌ندامێ كارگێریا ئابوورى یا په‌یمانگه‌ها (ماساشوستس) یا تكنولوجى و وێ چه‌ندێ دوور نابینیت كو شه‌ره‌كێ مه‌زن دروست ببیت ل سه‌ر پتریا ده‌ڤه‌رێن جیهانێ ژ به‌ر ئاڤێ لێ هه‌كه ئه‌ڤ وه‌لاتێن كریزا ئاڤێ هه‌ى ل گه‌ل هه‌ڤدو رێكبكه‌ڤن و بهایه‌كى بۆ ئاڤێ بدانن ل سه‌ر ئاستێ جیهانى ئه‌و ژى بۆڕسه‌كا ئاڤێ بهێته دانان و بهایێ ئاڤێ بهێته داناندن وه‌كى هه‌ر كه‌لوپه‌له‌كى ل بازارێن جیهانێ و ئه‌ڤه ژى دێ كریزا ئاڤێ هێته چاره‌سه‌ركرن و ئه‌ڤ پارێ دهێته مه‌زاختن بۆ پاقژكرن و پارزنینا ئاڤێ ئانكو شرینكرنا ئاڤێ دێ هێته كێمكرن ب رێژێن زۆر كێم. هه‌كه ئه‌م سه‌حكه‌ینه كریزێن مه‌زنێن جیهانێ بكه‌ین ل ڤى سه‌رده‌مى كریزا ژ هه‌میان مه‌زنتر یان گه‌رمتر كریزا ئاڤێ یه ل جیهانێ تایبه‌ت ل رۆژهه‌لاتا ناڤه‌راست و كوردستانێ و هه‌كه ئه‌م ل ناڤه‌رۆكا لاپه‌رێن دیرۆكێ بزڤرین دێ دیار بیت كورد هه‌رده‌م بووینه قوربانى به‌رژه‌ه‌ندیێن وه‌لاتێن زلهێز و هه‌رێمى و ل ڤى ده‌مى بیرا مه ل په‌یڤێن(نێچیرڤان بارزانى) دا ئینا ده‌مێ ل كۆنگره‌كێ رۆژنامه‌ڤانى ل ئه‌مریكا فه‌رمۆى و گۆتى ل سالا (1975) ملله‌تێ كورد د ناڤ ئاگرێ كه‌ركووكێ و گازا كوردستانێ دا سۆتن و ترس د وێ چه‌ندێ دایه نوكه ملله‌تێ كورد د ناڤ ئاڤا كوردستانێ دا بخه‌ندقیت. نیازێن وه‌لاتێن هه‌رێمى ژى زۆر ب ترسن به‌رامبه‌ر كوردستانێ، بۆ نموونه تركیا و ئیران و عیراق و سووریا و ب تایبه‌ت ئیران و توركیا به‌رده‌وام ئاڤێ ل مه دگرن و بێ هزرا مه بكه‌ن به‌لكو ژ به‌ر مه دگرن دا كوردستان بكه‌ڤیته د شۆپا وه‌لاتێن بێ ئاڤ و هشك دا و داكو ئاڤا مه بفرۆشنه مه ڤه یان ب چپك بۆ مه ئاڤێ به‌رده‌ن.
نموونه تركیا ل سالێن هه‌شتیان ل سه‌ر ڤى پرۆژه‌ى كاركریه و ده‌مێ ئه‌نفالێن ره‌شتارى ل سالا (1988) هاتینه ئه‌نجام دان دژى ملله‌تێ كورد ل باشۆر ژ لایێ رژێما گۆربه‌گۆرا سه‌دامێ خوینمێژ ڤه و د ئه‌گه‌رێ دا ملله‌تێ كوردێ به‌له‌نگاز نه‌چار بوو به‌ر ب سنۆرێن توركیا كه‌فتنه رێ و خوه گه‌هاندیه سنۆرێ تركیا و ئیرانێ و پشكا هه‌رێ مه‌زن ژ ڤى خه‌لكى ل سنۆرێن توركیا ئاكنجى بوون و ژیانه‌كا سه‌خت و دژوار و برسى و بێ خودان دبره سه‌ر و پاشى كرێگرتى و زڕته‌ك وجاش و مسته‌شار و سوپایێ عیراقێ د دووڤ مه دا بوون ب شێوێ ماراسۆنى و جاره‌كا دى نه‌چاربووین چووینه د ناڤ خاكا وه‌لاتێ تركیا دا و بۆ ماوه‌كى د ناڤ خاكا تركیا دا ئاكنجى بووین، هه‌روه‌سا ژیانه‌كا نه‌خۆش و ساده و برسى و تێهنى دبره سه‌ر حوكمه‌تا تركیا چ گرنگى نه ددا وان مشه‌ختان و به‌لكو دگۆته وان مشه‌ختان هه‌وه ناوه‌رگرین پێدڤیه جاره‌كا دى بزڤرنه ڤه وه‌لاتێ خوه, لێ رایا گشتى یا جیهانى و راگه‌هاندنێَ و گڤاشتنێن جڤاكێ نێڤده‌وله‌تى و به‌رژه‌وه‌ندیێن تایبه‌تێن تركیا هه‌لویستێن تركیا گوهۆرین و بریارا وه‌رگرتنا وان ئاواران ده‌ركر و رازه‌مه‌ندیا خوه ده‌ربرى و ل وى ده‌مى شانده‌كێ پایه‌به‌رزێ حوكمه‌تا تركیا كو پێكهاتبوون ژ ئه‌ندامێن په‌رله‌مانى و وه‌زیرێن تركیا و سۆپه‌ر والى كو سه‌رپه‌رشتى ل سه‌ر پێنچ والیان دكر و فه‌رمانبه‌رێن پله ئێك ودو یێن وه‌زاره‌تان و ئه‌فسه‌رێن له‌شكرى و هه‌والگێرى ژى د گه‌لدا بون ئانكو شانده‌كێ فه‌رمى و پایه بلندێ حوكمه‌تا تركیا سه‌ره‌دانا ئاوارێن كوردێن به‌ربه‌لاڤ ل ده‌ڤه‌را (قه‌شیریا و گوندێن ئارووشا ژۆرى و ئارووشا ژێرى ومه‌لێسێ و ئالیتۆسێ و وئاشیت و خه‌نوكه‌ى و سه‌ربه‌ستا و ..هتد) كرن و ب چار فرۆكێن هه‌لیكۆپتر هاتبوون و خه‌لكێ ئاواره كۆمڤه‌كرن و بۆ وانان ئاخڤتن و مزگینى یا وه‌رگرتنا وان ئینا بوون و وه‌كو په‌ناهند و رێك و چاره دانان ژبۆ ڤه‌گوهاستنا وان مشه‌ختان بۆ ناڤ چادرگه‌ه وكه‌مپان دا و زۆر كه‌یفا خه‌لكێ مه هات و پشتى خه‌لكێ ئاواره ڤه‌ره‌ڤى و ئۆمێده‌ك ل جه‌م وان په‌یدا بووى و ئه‌و شاند بۆ فراڤینێ ل مالا موختارى بوون دوسێ ئه‌ندامێن وى شاندى ل وى سه‌رده‌مى ب فه‌رمى گۆت: نه ترسن حزكمه‌تا مه دڤێت بهانه‌یه‌ك هه‌بیت كو شه‌رى ل گه‌ل حوكمه‌تا عیراقێ بكه‌ت وان پایه بلندا گۆت: مه پرۆژه‌كێ هه‌ى ب ناڤێ (GAP) و ئه‌ڤ پرۆژه (23) به‌نداڤن و هه‌ر به‌نداڤه‌ك دشێت ب ملیۆنان لیتر موكه‌عه‌بێن ئاڤێ عومبار بكه‌ت و به‌نداڤا ئێكێ د ڤى پرۆژه‌ى دا به‌نداڤا (ئه‌تاتوركه) كو رێزبه‌ندا قه‌بارێ مه‌زنێ وێ به‌نداڤێ یا سێ یێ یه د جیهانێ دا و گۆت هه‌كه ئه‌ڤ پرۆژێ مه بداوى بهێت دێ ئاڤێ ژ عیراقێ و سووریێ برین و بتایبه‌ت دێ عیراقێ نه‌چار كه‌ین كو لترا ئاڤێ ب لیترا گازێ بیت و گۆت و یلایه‌تا مووسل یا مه‌یه و هه‌كه ب شه‌رى نه‌شیێن بزڤرینین دێ ب گڤاشتنێن ئاڤێ زڤرینین و دێ سیاسه‌تا ئاڤێ بكارئینینن و ل وى سه‌رده‌مى په‌یوه‌ندیێن عیراقێ و تركیا زۆر د ئاسته‌كێ به‌رز دا بوون، لێ هزر و سیاسه‌تا تركیا ئه‌ڤه بوو و هه‌ر كه‌سه‌كێ ده‌ستهه‌لاتى ل تركیا وه‌رگریت ل سه‌ر وى لایه‌نى یان كه‌ساتى دسه‌پینن كو هه‌ر وى سیسته‌م و سیاسه‌تێ په‌یره‌و بكه‌ت یا كو بۆ وان هاتیه دانان د هنده‌ك پروتوكولان دا.
