بیرەوەریا 74 سالی یا مالئاڤايیكرنا دامەزرێنەرێ ئەلفابێیا كـوردی میر جـەلادەت بـەدرخـان
بێوار ئـدریس دەحلێنەوی
مێژوویا كوردان نەخاسمە یا نووی و هەڤچەرخ یا پڕە ژ مالبات و كەسایەتیێن ب ناڤودەنگ و خودان خەبات و هەلوەستێن چاك و بەرچاڤ بەرانبەری داخوازی و دۆزا مللەتێ كورد و بەرەڤانیكرن ژ مافێن رەوایێن مللەتی و دانانا دەولەتەكا كوردی یا سەربەخۆ.
ئێك ژ وان مالباتێن ب ناڤودەنگ و خودان خزمەتەكا هەمەلایەن، مالباتا بەردخانیاننە؛ كو شیایینە خزمەتەكا باش د وارێن جوداجودا بۆ دۆزا مللەتێ خۆ پێشكێش بكەن و دامەزراندنا دەولەتەكا كوردی ئارمانجا وان یا هەرە مەزن بوو و گەلەك ژ ئەندامێن ڤێ مالباتێ ب هەمی شییانێن خۆ هەولدایە كو بگەهنە ڤێ ئارمانجێ، و ئێك ژ وان نەمر جەلادەت بەدرخان بوو.
جەلادەت بەدرخان ژیانا خۆ بۆ رێكا ئازایخوازییا كوردی تەرخانكربوو، ژ گرنگترین كارێن پێ رابووی، دەمێ كۆمەلا خۆیبوون ل چریا ئێكێ ل سالا 1927هاتیە دامەزراندن سەركردەیێ كۆمەلا ناڤبری بوو. د ناڤبەرا سالێن (1932 ـ 1943) گۆڤارا هاوار و سالێن (1942 ـ 1945) گۆڤارا رۆناهی دەرئێخستن.
میر جەلادەت كۆڕێ ئەمین عالی بەدرخان؛ كۆرێ میرێ بۆتانە، ل 26 نیسانا سالا 1893 ل ئەستەنبۆلێ ژدایكبوویە، ل قۆتابخانەیێن ئەستەنبۆل، ئەدرن، قۆنیە، ئەنقەرە، عەكا، نابلس، سالۆنیك ل یۆنان قۆناغێن سەرەتایی و ناڤنجی خواندیە، پاشی چوویە كۆلیژا جەنگی ب پلەیا ئەفسەر دەرچوویە، هندەك ژێدەر وەسا ددەنە خۆیاكرن كو وتارا ئێكێ ل سالا 1908 نڤیسیە و بەلاڤكریە و ل سالا 1917 وەكو ئەفسەرەك د ناڤ سۆپایێ ئۆسمانیان دا پشكداری جەنگێ ئێكێ یێ جیهانی دبیت.
جەلادەت بەدرخان ل سالا 1919 پشكداری گەشتا نوئێل دبیت، ل هاڤینا سالا1919 نوئێل بەر ب مەلاتێی ڤە دچیت، ژ لایێ كامیران عالی بەگ و جەلادەت بەگ ژ مالباتا بەدرخانیان و ئەكرەم بەگ ژ مالباتا پاشا زادە ل گەل پازدە چەكداران هاتیە پێشوازیكرن.
دەربارەی رێنڤیسا كوردی ب پیتێن لاتینی سینەم خان دبێژیت: دەمێ بابێ من میر جەلادەت بەدرخان و مامێ من كامیران بەدرخان و ئەكرەم جەمیل پاشا ل گەل میجەر نۆئێلێ ئینگلیز ل سالا 1919 چووینە وێ گەشتا پشتی پەیمانا سایكس پیكۆ و بەرییا كۆنگرەیێ سیڤەر، وی دەمی مێجەر نۆئێل هەر تشتەكێ ل سەر كوردان و دیرۆكا وان گوه لێ ببا دا ل دەف خۆ تۆماركەت، ئەو تۆماركرنە ژی ب پیتێن لاتینی بوون، ئەڤێ نڤیسینێ بالا میر جەلادەت بەدرخان كێشا و هزر بۆ وی چێبوو، كو زمانێ كوردی ب ڤان پیتان دێ باشتر و خۆشتر بیت، دەمێ گۆڤارا هاوار دەرئێخستی ل دەستپێكێ ب پیتێن عەرەبی بوو پاشی كرە پیتێن لاتینی و پشتی هینگی گۆڤارا رۆناهی هەمی ب پیتێن لاتینی دەرئێخست و مامێ من ژی هەردو گۆڤارێن خۆ رۆژا نوو و ستێر هەمی ب پیتێن لاتینی نڤیسین. ئەڤ گۆتنە ژی میر جەلادەت بەدرخان د گۆڤارا هاواردا گۆتیە و رۆهنكرنەك دەربارەی پیتێن لاتینی و نڤیسینا وێ و ئەو گوهۆرینێن پشتی هینگی ب سەردا هاتین داینە خۆیاكرن.
جەلادەت بەدرخان (1893-1951) سیاسەتمەدار، رۆژنامەڤان و زمانزانێ كوردبوو، ئێك ژ لاوێن چالاكێن مالباتا بەرخانیان بوو، وەكی پێشەنگێ نڤیسینا كوردی ب پیتێن لاتینی دهێتە نیاسین، گەلەك ڤەكۆلین ل سەر زمان و ئەدەبێ كوردی كرینە و د بەرپەرێن گۆڤارێن هاوار و رۆناهی دا بەلاڤكرینە، نڤیسینێن وی بووینە شەنگستێن زمان و ئەدەبیاتێن كرمانجی یا هەڤچەرخ.
د ژیانا خۆیا سیاسیدا پشكداری د گەلەك چالاكیێن سیاسی و نەتەوەیی دا كریە، وەكو كۆمەلا تەعالی كوردستان و كۆمەلا خۆیبوون و…، پشتی كو تەڤگەرا رزگاریخوازا توركان ب سەرۆكاتیا مستەفا كەمال ئەتاتورك بسەركەفتی، گەلەك پێنگاڤ هاڤێتن، ئێك ژ وان مافێن كوردان بەرزەكرن و دگۆتە كوردان توركێن چیا، كە واتە وی وەسا هزردكر، كو مللەتەك ب ناڤێ كورد نینە، بەلكو ئەڤێن نوكە دبێژنێ كورد توركێن چیانە، لەورا ئەڤێن ب ناڤێ كوردینیێ دئاخڤتن و داخوازا مافێن كوردان دكرن، ل سالا 1922 بریارا ب دارڤەكرنێ بۆ ئەندامێن مالباتا بەدرخانیان دەرئێخست و ناڤێ مالباتا وان ژی ژ بەدرخانیان گۆهارت و كرە مالباتا چنار، ژبەر هندێ ئەمین عالی بەدرخان و هەرسێ كۆڕێن خۆ ژ توركیا دەركەفتن، سووریا بەدرخان چوو مسرێ و كامیران و جەلادت بەدرخان ژی چوونە ئەلمانیا و هەمی مالیەتێ وان ژ لایێ حوكمەتا توركیاڤە هاتە دەستەسەركرن.
پشتی جەلادەت بەدرخان ل گەل برایێ خۆ كامیران بەدرخان چووینە ئەلمانیا دەست ب خواندنێ كر، جەلادەت شیا باوەرنامەیا ماف وەربگریت، لێ خواندنا خۆ یا دكتۆرایێ تەمام نەكر و ل سالا 1930 ڤەگەریا شامێ و جارەكا دی دەست ب خەباتا خۆیا نیشتمانپەروەری كرەڤە.
پشتی بارودۆخێ وی یێ ئابووری خراببوویی بڕیارا كاركرنێ دا، وەسا دچیتە ل دەف ئێك ژ دۆستێن مالباتا خۆ ل گۆندێ هیجانە و ل وێرێ كارێ جۆتیاریێ دكەت، هەژییە بێژین، كو جەلادەت هەڤالێن زەنگین هەبوون و هەڤالێن وی گەلەك دگۆتێ كو پارا بدەنێ و هاریكارا وی بكەن، لێ ئەوی نەدڤیا پاران ژ كەسەكی وەرگریت و دڤیا ب دەستێن خۆ كاربكەت، رۆژەك ژ رۆژان ل دەمێ چاڤدێریا كرێكاران دكەت، ئەو ژی ب سەروبەركرنا پەمبی بوو، نەمر جەلادەت بەدرخان دچیتە هنداڤی بیرێ و ل سەر لێڤا وێ دراوەستیێت و بەرێ خۆ ددەتە بیرێ، د دەمەكی دا ئەو لێڤا بیری ژبن پێن وی دهەڕفیت و دكەڤیتە د بیرێ دا، ل 15 تیرمەها سالا 1951 ل گۆندێ هیجانە نێزیكی شامێ دچیتە بەر دلۆڤانیا خۆدێ، پاشی د مەراسیمەكا بەرفرەه دا جەنازەیێ وی بەرەف گۆرستانا مەولانا خالدێ نەخشەبەندی ل تاخێ كوردان ل شامێ ڤە دبەن و ب رەخ قەبرێ باپیرێ وی میر بەدرخان ڤە دڤەشێرن.
د ژیێ خۆ دا میر جەلادەت بەدرخان گەلەك كارێن سیاسی و رەوشەنبیری كرینە و تانوكە ژی جهێ ریزێنە و د ناڤ كوردان دا، نەخاسمە سیاسی و رەوشەنبیران دا ب بلند دهێنە نرخاندن، گەلەك ژ كارێن وی بووینە بابەتێن نامەیێن ئەكادیمی و باوەرنامەیێن بلند پێ هاتینەدان و ناڤێ جەلادەت ژ ناڤێ كامیرانێ برایێ وی تاكو دمرن ژی ژێك ڤەنابن، سەرەرایی ئەڤان هەمی كارێن كو میر جەلادەت بەدرخان ئەنجامداین گەلەك كار و چالاكیێن سیاسیی كرینە.
ژێدەرێن مفا ژێ هاتییە وەرگرتن:
ـ مذكرات جةلادت بدرخان
بێوار دەحلێنەوی، كامیران بەدرخان
ـ چاڤپێكەفتن ل گەل سینەم خان جەلادت بەدرخان
