بەرپەڕێن ڤەشارتی ژ ژیانا ئیحسان نۆری پاشای
موسەدەق تۆڤی
د ڤەكۆلین و پەرتووكێن خوەدا مە ئاماژە ب ژیان و خەباتا سەركردەیێ نەمر ئیحسان نوری پاشا كریە، پێدڤی ناكەت دوبارەبكەینەڤە، تنێ دێ بێژین: ژەنەرال ئیحسان نوری پاشا 1892 – 25 ئادارا 1976 د ناڤبەرا 1937 – 1930ێدل سەركردایەتییا شۆرشا ئاگری ل باكوورێ كوردستانێ كریە.
ژ ئەنجامێ هێرشێن مەزن و دڕندانەیێن لەشكرێ تركی و دوورپێچا ل سەر شۆرشێ و پیلان و پێكهاتنێن ژێر بژێر یێن دەولەتێن دەڤەرێ بۆ شكاندنا شۆرشێ ل نیڤا مەها ئەیلوولا 1930ێ شۆرش ب داویهات. یێن مایی ژ شۆرشگێران بوونە دو پشك، پشكەك ل دەڤەرێن سنووریێن رۆژهەلات و باكوورێ كوردستانێ مانە قەچاخ و مژوولی شەرێن پارتیزانی بوون هەتا ئێك ئێكە شەهید بووین یان هاتینەگرتن یان ب رێكەكێ ژ رێكان خوە رادەستی ئێك ژ هەردو دەولەتان كری، پشكا دیتر كو ئیحسان نوری و هەڤژینا وی دگەلدا بوون وەك پەنابەرێن سیاسیی خوە رادەستی دەولەتا ئیرانێ كرن.
ڤێ قووناغا ژیانا ئیحسان نوری 46 سالان ژ 1930 – 1976ێ ڤەكێشا، قوناغەكە هەژییە چەندین چەندین ڤەكۆلین و پەرتووك دووڤچوون سەر بێنە نڤیسین، مخابن ئەوا ل سەر هاتییەنڤیسین ژ ئەنجامێ رەوشا وی سەردەمی ل ئیرانێ و سەرەدەرییا دەولەتێ دگەل ئیحسان نوری و هەڤالێن وی، كێمییا ژێدەر و دیكیۆمێنتان یا كورت و كێم زانیارییه، تایبەت گەلەك ب كێمی 10 سالێن بەراهیێ ناڤبەرا 1930 – 1939 ژ ڤێ قووناغێ ڤەگرتییە. هەرژێدەرەكێ ئاماژە ب ڤێ قووناغێ كری ژ دەسپێكا شەرێ جیهانیێ دووێڤە دەسپێكرییە.
ڤەكۆلەرێ ئیرانێ كاوە بەیات د پەرتووكا خوەدا دبێژیت: پشتی ئیحسان نوری بوویە پەنابەر ل ئیرانێ بۆ دەمەكی ل ژێر ڤەكۆلینێ ل تەهرانێ دمینیت، پاشتر وەك چەند پەنابەرین دی یێن ئاگری دهێتەدوورخستن بۆ باژێرێن ساوە و یەزد… چ زانیارییەكا دی دەربارەی وان سالان بەرچاڤ نەكرییە هەتا ل مەها ئادار و نیسانا 1942ێ ئەو و چەند پەنابەرێن دیتر بۆ مژارا ژیارا خوە سەرا وەزارەتا ناڤخوەییا ئیرانێ ددەن.
د بیرهاتنێن هاشمێ شیرازیدا هاتییە: حوكمەتا ئیرانێ ژ بۆ بەرژەوەندی و پەیوەندیێن خوە دگەل دەولەتا تركان لبەر هات ئیحسان نوری رادەستی وان بكەت، بەلێ كەسایەتیێ ئەرمەنێ ئیرانی مسیۆ سرگیس ژ حزبا (داشناك) ب هاریكارییا بالیۆزخانەیا ئینگلیزی ل تەهرانێ ناهێلن ئیران ئیحسان نوری رادەستی دەولەتا تركان بكەن، بەلێ ژبۆ رازیكرنا دەولەتا تركان وی سەروبەرێ وی و هەڤالێن وی دژوار دكەن ل دوورترین جه ژ سنوورێ تركیا باژێرێ كرمان زیندانی دكەن..
رەحیم شنۆیی یێ پتر ژ هەركەسەكێ دیتر دگەل ئیحسان نوری ژیای و زانیاری ژ زاردەڤێ وی وەرگرتین پشتی دوبارەكرنا هەمان زانیاریێن ئاماژەپێكری تنێ هندە دبێژیت پشتی شەڕێ جیهانیێ دووێ دەسپێكری ل تەهرانێ دیار بوو..
هەروەسان ژ ئەفسەرێ ساڤاكا ئیرانی عیسا پۆژمان ڤەدگوهێزیت: پشتی ئیحسان نوری خوە رادەستی دەستەلاتێ ئیرانێ كری برنە تەهرانێ، پشتی ڤەكۆلین و دووڤچوونێن دگەلدا هاتینەكرن دهێتە ڤەگۆهاستن بۆ باژێری یەزد، پینچ سالان ئەو و هەڤژین و خەسووا خوە ل وێرێ د ژوورەكا بچووك و ب بیست و چوار تومەنێن ئیرانی دژیان، پشتی پێنج سالان هاتینەڤەگۆهاستن بۆ باژێرێ كرمان، پشتی دەمەكی ژ كرمان هاتینەڤەگۆهاستن بۆ تەهرانێ و د سێ ژوورێن ئاڤاهییەكیدا ژیاینە.
هەموو ئەڤ زانییارییە تێرا هندێ ناكەن ب دروستی بزانین ئیحسان نوری د دە سالێن پەنابەریێدا چاوان و ل كیڤە ژیایه، لێ ب پێداچوونا ژێدەران دیاردبیت د ڤێ قوناغێدا د ناڤبەرا ساوە، یەزد و كرماندا ژیایە.
بۆ زانیاریێن پتر دێ پەنایێ بەینە بەر دیكیۆمەنتەكێ كو مە ژ ئەكاوەنتێ دكتور ئیسماعیل شەمس وەرگرتییە. دیكیۆمێنت راپۆتا رۆژانەیا ریڤەبەرییا گشتییا شەهرەبانی (پۆلیسان)یا وەزارەتا ناڤخوەییا ئیرانێ یە 10/5/1938ێ هاتییە نڤیسن: راپۆرت گرێدایی داخوازا ئیحسان نوری و برهانەدینی یە كو ب گەشتەكێ بچنە باژێرێ دەماوەندێ ئیرانی، ل بەراهیێ راپۆرتێ ئاماژە ب وێ چەندێ كریە كو نڤیسینگەها تایبەتا شاهێ ئیرانێ د مەها مهر سالا 1309 ه ش (ئەیلوول و چریا ئێكێ 1930) بەرپرسیارییا پاراستنا وان ب خوەڤە گرتییە و هەمان نڤیسینگەهێ ل 8 حزیرانا 1932ێ بریاردایە كو ئیحسان نوری و عەبدولقادری مافێ نامە گۆهارتنێ دگەل هیچ كەسەكی نینە و ب یەكجاری نابیت قەلەم و كاغەز و كەرەستەیێن پەیوەندیدار ل بەر دەستێن وان بن… ل دووڤ هەمان فەرمانا نڤیسینگەها تایبەتا شاهی كۆمكرن یان ڤەمانا كوردێن ناڤبری ل سەنتەری كو مەرەم پێ پایتەختە ب گونجای نابینت و ل دووڤ ڤێ فەرمانێ ئیحسان نوری و عەبدولقادر بۆ ساوە و برهانەدین و شەمسەدین هاتیینەدووركرن بۆ مازەندەران، هەروەسان عەبدوللا و أتش هەردوو ژ وان كوردانە هاتینەدووركرن بۆ مازەندەران… ب بۆرینا دەمی و ژ ئەنجامێ خەمسارییا زێرەڤانان ڤان دوورخستییان دەلیڤە دەستڤەئینایە و هەرئێكی ب رێكەكی ژ وان جهان فیراركریە و زڤرینەڤە پایتەختی. د ئەنجامدا داكو برهانەدین و شەمسەدین ژێر چاڤدێرییەكا دروستدا بن ئیناینەڤە پایتەختێ، هندیكە عەبدولقادرە ب دەستوورییا بارەگایێ سەرەكیێ لەشكەری ژ ساوە هاتییە تەهرانێ بەلێ هەتا 10/5/1938ێ خێزانا خوە ژ (ئەرسباران) نەئینایە و مهانا وی ژی بۆ ڤێ چەندێ ئەوە ژمارا وان گەلەكە و خەرجیێ بۆ هاتییەتەرخانكرن تێرا ناكەت.
هندیكە ئیحسان نوری یە چەندجاركی ل دووڤ یەك ب مەرەما چارەسەرییا خێزانا خوە ب وەرگرتنا دەستووریێ ژ ساوە هاتییە تەهرانێ. ل سالا 1936 رەزامەندییا بارەگایی سەرەكیێ لەشكەری هاتییەوەرگرتن ئەو و خێزانا خوە ب مەرەما گەریانێ بچنە دەماوەند، بەلێ ژ دەمێ داخوازكری هەتا دەستووری هاتییەوەرگرتن وەرزێ هاڤینێ ب داویهاتییە و وی ژی دەست ژ ڤێ گەریانێ بەردایه، سالا پاشتر (1937ێ) سەرژنوو ئەڤ داخوازە كرییە، بەلێ ل دووڤ فەرمانا نڤیسینگەها رێزدار ب ژمارە 10250/27334/د————- 5/7/1937 بریارهاتییە دان ل ژێر چاڤدێریێ بمینیت (مەرەم ئیحسان نوری یە) و ژ مال دەرنەكەڤیت هەتا ڤەگەریانا وەزیرێ كاروبارێن دەرڤەیێن تركیا، پشتی ڤەگەریانا وی رەزامەندی هاتییەدان هەڤژین و خەسووا وی گەشتا دەماوەندێ بكەن، بەلێ ئەو ب خوە دێ ل تەهرانێ ل ژێر زێرەڤانیێ بیت و ئەگەر رەزامەندی ل سەر گەشتا وی ژی هاتەدان دڤێت ژێر زێرەڤانییا سازیێن تەناهیێ بیت…
ئەنجام:
ژ راپۆرتێ دیاردبیت پشتی ئیحسان نوری و هەڤالێن وی خوە رادەستی ئیرانێ كری، راستە وەك پەنابەر هاتینەوەرگرتن و نڤیسینگەها تایبەتا شاهی بەرپرسییا پاراستنا وان ب خوەڤە گرتییە، بەلێ پشتی ڤەكۆلین و لێپرسینان ژ تەهرانا پایتەخت هاتینەدووركرن بۆ دەڤەرێن دوور و ڤەمای، ئیحسان نوری هاتییەدووركرن بۆ باژێرێ ساوە. و ژبەر هەرئەگەرەكی بیتن دەولەتا ئیرانێ ئەو رادەستی تركان نەكرینە، بەلێ ل جهێن ڤەدەر و دوور نیشتەجێكرنە و سەرەدەرییەك هند دژوار دگەل وان كرینە نامەگۆهارتن و قەلەم و كاغەز لێ هاتینەقەدەغەكرن، زێدەباری فشارێن سیاسی یێن بەردەوام ل ئاستەكی ئەگەر بەرپرسەكێ باڵایێ تركان سەرەدانا ئیرانێ كربیت ئەو ژ دەركەتنێ بۆ دەرڤەی مال قەدەغەكرینە و ڤێ رەوشێ هەتا 1938ێ ڤەكێشایە.
