ب هه‌لكه‌فتا رۆژا جیهانیوونا زارۆیان 1/6 …
گره‌نتیا پاراستنا مافێن زارۆیان ل گۆر قانوونێن عیراقێ, و پێشیلكارى و مه‌ترسیا ژیان و مافێن زارۆیان ل سه‌ر ئاستێ جیهانێ؟
شڤان نێروه‌یى
چو پێنه‌ڤێت ل هه‌ر وه‌لاته‌كێ, ته‌خا زارۆ و سنێله‌یان بنیاتێ ئاڤاكرنا هه‌ر جڤاكه‌كێ و ده‌وله‌ته‌كێ یه.
چونكى ئه‌گه‌ر ئه‌ڤـ ته‌خا ژنوو پێگه‌هشتى, ل گۆر په‌روه‌رده‌یه‌كا دروست بهێته خودانكرن و ئاڤاكرن.
دێ بنه دینه‌مۆیێن پێشكه‌فتن و وه‌رارا جڤاكى و زانین و زانستێ ل سه‌ر ئاستێ هه‌موو جڤاكێ وێ ده‌وله‌تێ, د هه‌موو بیاڤ و سكته‌ران دا.
به‌روڤاژى دێ وه‌لاته‌كێ لاواز و بنده‌ست و هه‌ژار و پاشكه‌فتى مینیت.
له‌و ل ڤێره به‌رپرسایه‌تیه‌كا مه‌زن و گران دكه‌ڤیته سه‌ر ملیێن ده‌یبابان, چونكى ئێكه‌م قوتابخانه و په‌روه‌رده ل ده‌ف سه‌میانێن زارۆیان و مالێ ده‌سپێدكه‌ت.
پاشى ل هه‌ر وه‌لاته‌كێ, پێدڤیه وه‌زاره‌تا په‌روه‌ردێ و حوكمه‌ت, گرنگیه‌كا مه‌زن و به‌رده‌وام بده‌نه كه‌رتێ په‌روه‌ردێ و زانست و زانینێ.
هه‌روه‌سا چونكى قووناغێن ژیێ زارۆى و سنێله‌ى, مه‌ترسیترین قووناغیێن ژیانێ و ته‌مه‌نى نه.
له‌و پێدڤیه سه‌میانێن هه‌موو زارۆیان, خوه بوه‌ستینن ب شێوه‌یه‌كێ به‌رده‌وام خوه پێبگه‌هینن, پێخه‌مه‌ت ئاڤاكرنا ناخ و كه‌سایه‌تیا تاكێ زارۆیى.
به‌روڤاژى زارۆیێ خودان كه‌سایه‌تیا لاواز و باوه‌رى بخو نه‌بوون, نه‌شێت پێداویستیێن خوه دابین بكه‌ت و به‌رده‌وامیێ بده‌ته ژیانا خوه و پشتبه‌ست ل سه‌ر خوه.
ئه‌گه‌ر جارێ ئه‌م ژلایێ ده‌ستوورى ڤه ل سه‌ر باخڤین, و ژبۆ گه‌ره‌نتیا پاراستنا مافێن زارۆیان ل گۆر ده‌ستوورێ عیراقێ.
دێ بینین ل گۆر به‌ندێ (34و36) كو حوكمه‌ت یا پێگیركرى ژبۆ پاراستنا دایكێ و زارۆیى, ب شێوێ كو زارۆیان مافێ ل سه‌ر ده‌یبابان هه‌ى ژلایێ په‌روه‌رده‌یه‌كا دروست و سه‌رده‌میانه و هه‌روه‌سا ل ژێر چاڤدێریه‌كا باش و دروست دا بیت, زێده‌بارى مافێ فرێكرنا زارۆى بۆ قوتابخانێ و خواندنێ و زانینێ.
هه‌روه‌سا ژ مافێن زارۆى, چێنابیت بهێته ئیستیغلالكرن, ژ لایێ ئابوورى و هه‌موو جۆره توندوتیژیه‌كێ د ناڤا جڤاكى و مالێ و قوتابخانێ دا.
به‌روڤاژى ل گۆر به‌ند و تێكستیێن ده‌ستوورى ئاماژه پێكرین, دێ حوكمه‌ت پێرابوونێن توند وه‌رگریت ل گۆر قانوونان سه‌ره‌ده‌ریێ ل گه‌ل كه‌سێ سه‌رپێچیكه‌ر و تومه‌تبار كه‌ت, پێخه‌مه‌ت پاراستنا مافێن زارۆیان ب گشتى.
چو پێنه‌ڤێت زارۆیان گه‌له‌ك مافێن هه‌ین, ل گۆر گه‌له‌ك قانوونان, ئه‌گه‌ر ئه‌م ب دروستاهى باس ژێ بكه‌ین.
دڤێت هه‌موو قانوونێن عیراقێ ب به‌ند و تێكستان ڤه بخوینین و مافێن زارۆیان دیار بكه‌ین, لێ دێ ئاما ژێ ب هنده‌ك قانوونێن سه‌ره‌كى ده‌ین.
ژ وانا ژى قانوونا بارێ كه‌سایه‌تى یا هژمار188 یا سالا 1959, نه‌خاسمه پشتى هه‌مواركرنێ ل كوردستانێ, ل ژێر هژمار(15) یا سالا 2008.
ژوان مافان وه‌كو مافێ خه‌رجیێ و داینگه‌هێ و چاڤدێریێ و مافێ دیتنا زارۆیان ل گۆر چاوانیا بریارا دادگه‌هێ پشتى ژێكڤه‌بوونا ده‌یبابان.
هه‌روه‌سا مافێ ناڤ و ناسناڤى و ره‌گه‌زنامێ, ل گۆر قانوونا ره‌گه‌زناما عیراقى.
چونكى مه‌ره‌ما یاسادانه‌رى, زارۆ ژى هه‌ر مرۆڤه و پێدڤیه ئه‌و ژى بهێته خودانكرن و ل ژێر چاڤدێریه‌كا باش و خۆش, ل چارچووڤێ ژیانه‌كا ئارام و ژینگه‌هه‌كا ساخله‌م و دروست.
له‌و ئه‌ڤ مه‌زاختنه دكه‌ڤیته ل سه‌ر بابێ دحاله‌تیێن ژیانا ئاسایى و ل حاله‌تێن ده‌مێ ژێكڤه‌دبن, تاكو ته‌مه‌نێ (18) سالیێ.
هه‌روه‌سا جهێ ئاماژه پێكرنێ یه كو ده‌وله‌تا عیراقێ, رێڤه‌به‌ریه‌ك و قانوونه‌كا تایبه‌ت كو پترى(100) به‌ندان پێكدهێت, د هه‌موو بیاڤه‌كێ ژیان و مافێن زارۆیان دا دامه‌زراندیه و ده‌ركریه.
ئه‌وژى قانوونا چاڤدێریا ناكامانه (قاصرین) یا هژمار 78 یا سالا 1980ێ, كو ئه‌ڤ قانوونه و رێڤه‌به‌ریه, وه‌كو پارێزه‌رێ به‌رگریكرنا مافیێن زارۆیانه د هه‌موو داوا و كه‌یساندنان ل هه‌موو دادگه‌هان.
چونكى ئه‌ڤـ رێڤه‌به‌ریه یا راسپاردیه ژلایێ قانوونى ڤه, ژبۆ پاراستنا سامان و مولكێ زارۆیان, یێ ڤه‌گوهاستى و نه‌ڤه‌گوهاستى, ل گۆر به‌ندێ (10) ژ ڤێ قانونێ.
هه‌روه‌سا ژكارێ ڤێ رێڤه‌به‌ریێ, چاڤدێرى و سه‌رپه‌رشتییه ل سه‌ر كاروبارێن ناكامان, تاكو ژیێ بالغ بوونێ, ئانكو ژیێ قانوونى كو (18)سالن.
نه‌خاسمه ده‌مێ موعامله‌یێن كرین و فرۆشتنا ملك و ترومبێلێن وانا دهێنه‌كرین, هه‌لبه‌ت ئه‌ڤه پشتى مرنا سه‌میانێ زارۆیان.ل دووڤـ دابه‌شناما شه‌رعى و دانانا به‌هرا ناكامان ل په‌نكێ ل گۆر رێنما و قانوونێ تاكو ژیێ (18) سالیێ.
یان ل ده‌مێ به‌هرا ڤان ناكامان (زارۆیان) دكه‌نه د مولكه‌كێ دا, و پشكا وان دهێته دیاركرن, یان دبیت سه‌نه‌د ب ناڤێ وانا بیت.
ئه‌ڤه ب مه‌ره‌ما پتر پاراستن و گره‌نتیا مافێن ناكامان, داكو نه‌هێته خوارن ژلایێ ده‌یكا وانا یان كه‌سوكارێن وان ڤه.
جهێ ئاماژه‌پێكرنێ كو تا نها ژى, ئه‌ز هاتیمه راسپاردن و من برێكارنامه هه‌یه ژلایێ رێڤه‌به‌ریێ ڤه, ب مه‌ره‌ما پشكداریا مه د به‌رگریكرنا مافێن ناكاماندان, د هه‌موو كێشه و كه‌یساندان ل هه‌موو دادگه‌هان.
ب راستی ژى مه به‌رگریه‌كا باش كریه, د پاراستنا مافێن زارۆیان دا, مه نه‌هێلایه مافیێن وان بهێن خوارن و پێشیلكرن.
زاروۆیان مافێ ل سه‌ر حوكمه‌تێ هه‌یى, ل ده‌مێ زارۆ دبیته سێوى, خودان بكه‌ت ب شێوه‌یه‌كێ ژیانه‌كا خۆش و به‌خته‌وه‌ر و ب زانست و زانین ڤه ب شه‌ڤ و رۆژ, ل گۆر سیسته‌مێ ناڤخوه‌یێ یێ كارگێریێ برێڤه‌برنا ڤان رێڤه‌به‌ریان.
خوه‌شبه‌ختانه حوكمه‌تا هه‌رێمێ رێڤه‌به‌ریا چاڤدێریا خانیێ كوڕان دامه‌زراندیه, ژبۆ ب خودانكرنا ڤان زارۆیێن بێ سه‌میان, كو ب سه‌ر رێڤه‌به‌ریا گشتیا چاڤدێریا جڤاكینه.
هه‌روه‌سا ژوان قانوونێن هاتینه‌ده‌ركرن, ژبۆ پاراستنا مافێن قانوونى یێن زارۆیان ل ده‌مێ ئه‌نجامدانا تاوانێ و تاكو قووناغا دادگه‌هكرنێ.
ئه‌و ژى گرنگترین قانوونه, قانوونا چاڤدێریا نه‌وجوانان (احداپ) یا هژمار 76 یا سالا 1983.
كو ب سه‌دان به‌ند و تێكستان پێكدهێت, كو مه ئه‌و ده‌م نینه باسێ هه‌موو به‌ندان بكه‌ین, دگه‌ل دامه‌زراندنا دادگه‌هه‌كا تایبه‌ت ب نه‌وجوانان (زاۆیێن د ژیێ قانوونی دا) ڤه.
دا كو هه‌ر ل قووناغا ڤه‌كۆلینێ ژلایێ ڤێ دادگه‌هێ ڤه, چونكى ئه‌گه‌ر نه دبیت گه‌له‌ك پێشیلكارى دمافیێن وانا دا بهێنكرن ئه‌ڤه و تاكو قووناغا ده‌ركرنا بریارا حوكمى.
بۆ نموونه نابیت زارۆ (حدپ) بهێته‌راگرتن ل چاكسازیێ ل سه‌ر سه‌رپێچیان, یان پێدڤیه دادگه‌هكرنا زارۆیان دروونشتنیێن نهێنى دا ل دادگه‌هێ بهێنه برێڤه‌برن ب ئاماده‌بوونا سه‌میانێ وى.
دیسا ب كورتى ژمافێن زارۆیان, د نه‌سه‌بێ و ته‌ریكێ دا و هه‌تا مافێ جه‌نینى (د زكێ دایكا) خوه‌دا, پرسا به‌هرا وان د ته‌ریكێ دا, ل ده‌مێ دابه‌شناما شه‌رعى دهێته چێكرن.
جهێ ئاماژه‌پێكرنێ یه, و سه‌باره‌ت ڤێ قانوونێ و دادگه‌هێ و پرسا ته‌مه‌نێ نه‌وجوانى (حدپ).
كو ژیێ به‌رپرسایه‌تیا قانوونى هاتیه گوهارتن ل كوردستانێ, و ژبه‌ر هند ئه‌گه‌رێن سایكولۆجى و سروشتێ تاكى و پرسا مافێن زارۆیان.
كو ل گۆر قانوونا سزادانا عیراقى یا هژمار 111 یا سالا 1969, كو ته‌مه‌نێ زارۆى حه‌تا نها ژى (نه‌ه) سالن ل عیراقێ.
لێ ل كوردستانێ ئه‌ڤ به‌نده هاتیه هه‌موواكرن ب قانوونه‌كا تایبه‌ت یا هژمار(14) یا سالا 2001ێ, كو ژیێ به‌رپرسایه‌تیا قانوونى كریه (11) سال.
چونكى به‌رى ژیێ (11) سالیێ, ب تنێ به‌رپرسایه‌تیا سیڤیل دگه‌ڤیته ل سه‌ر وى (سه‌میانێ) وى.
قانوونا بازرگانیكرن ب مرۆڤان یا هژمار(28) یا سالا 2012 ل عیراقێ, قانوونا چاندن و بازرگانیكرن ب ئه‌ندامیێن له‌شێ مرۆڤى ل كوردستانێ یا سالا 2018, یا هه‌مواركریا قانوونا هژمار(85) یا سالا 1986.
ژبۆ پتر پاراستنا مافێن زارۆیان, هنده‌ك به‌ند و تێكستیێن توند داناینه, سه‌باره‌ت وه‌كو سزا, ل وى ده‌مێ بازرگانیكرن ب زارۆى, یان ئه‌ندامه‌كێ له‌شێ زارۆیى دهێته ژێڤه‌كرن.
هیڤیه قانوونا بازرگانیكرن ب مرۆڤان ل كوردستانێ ژى بهێته ده‌ركرن, هه‌ر چه‌نده سوپاس بۆ خودێ و جیهه‌تیێن ئه‌منى, كوردستان یا ئارامه ژ ڤى دیاردا بازرگانیكرنا ب مرۆڤان یا هه‌ره به‌ربه‌لاڤـ و مه‌ترسیدار ل جیهانێ!
دیسان قانوونا سیڤیلا عیراقى یا هژمار(40) یا سالا 1951, و قانوونا توندوتیژیا خێزانى یا هه‌ریمێ یا هژمار(8) یا سالا 2011, ڤان هه‌ردو قانوونان ب ده‌هان و ب سه‌دان به‌ندان به‌حسێ مافێن زارۆیان كریه‌و دچارچووڤێ موعامله‌یان و خێزانێ دا.
دیسا سیسته‌مێ چاكسازیان و سه‌ره‌ده‌ریا سه‌رده‌میانه ل گۆر پیڤه‌رێن دوه‌لى و مافێن دادگه‌هكریان, دگه‌ل ستافه‌كێ تایبه‌تمه‌ند و ڤه‌كۆله‌ران, ره‌وش و چاكسازیكرنا سنێله‌یان د ئاسته‌كێ هه‌ره باش دایه.
پێدڤى گۆتنێ یه, كو وه‌زاره‌تا كار, به‌رى چه‌ند سالان هێله‌كا گه‌رم بۆ هه‌ر روودانه‌ك و ته‌نگاڤیه‌كا ب سه‌رێ زارۆى بهێت ڤه‌كریه.
لێ ئه‌ڤه هه‌موو نه‌به‌سن, ب تایبه‌ت دیاردا كاركرن ل بازارى و كارێ خواستنێ ل ترافیكلایتان, ژدیارده و كارێن هه‌ره مه‌ترسیدارن ل سه‌ر ده‌روونیا كه‌سایه‌تیا وى زارۆیى.
هه‌روه‌سا رێڤه‌به‌ریا ره‌وشه‌نبیریا زارۆیان ژى ل دهۆكێ, رۆله‌كێ باش و كاریگه‌ر هه‌یه, د پێگه‌هاندن و رێوره‌سم و ره‌وشه‌نبیریا زارۆیان دان.
هه‌ر ژچارچووڤێ مافیێن زارۆیان, فه‌ره ئاماژێ پێ بده‌ین, ئه‌و ژى ل كابینا حوكمه‌تا كوردستانێ یا چووى, وه‌زاره‌تا كار و كاروبارێن كۆمه‌لایه‌تى, پرۆژه ره‌شنڤیسه‌ك سه‌باره‌ت مافیێن زارۆیان ل كوردستانێ هات بوو ئاماده‌كرن.
وه‌سا بریاربوو بچیت په‌رله‌مانى و ببیه قانوون و بكه‌ڤیته د خزمه‌تا دینه‌مۆیێن پێشكه‌فتنا ملله‌تێ مه‌دا، ئه‌و ژى ته‌خا زارۆیانه.
لێ مخابن هه‌تا نها ژى ئه‌و ره‌شنڤیسه وه‌كو خوه مایه, هیڤیه ژ په‌رله‌مانێ كوردستانێ, هه‌ر چاوا بیت ئه‌و پرۆژه ببیته قانوون بۆ زارۆیێن كوردستانێ.
ژ لایه‌كێ دیڤه مه دڤێت ب كورتى, ئاماژى ب هنده‌ك ماف و رێككه‌فتن و گرنگیا دوه‌لى ل سه‌ر زارۆیان و ئامار و پرسا ئه‌ڤرۆیا پێشیلكرنا مافیێن ته‌خا زارۆیان ل وه‌لاتان بده‌ین.
ئێك ژده‌ستكه‌فتیێن چه‌رخیێن نوودا, ئه‌و بوویه كو گرنگیه‌كا مه‌زن و به‌رده‌وام و گشتگیر دایه مافێن مرۆڤى ب گشتى ب هه‌موو لایه‌كێ ڤه.
ژوان ژى راگه‌هاندنا مافێن مرۆڤى و هه‌ڤوه‌لاتیبوونێ, ل ده‌مێ شۆره‌شا فره‌نسا ل سالا 1789.
ئه‌ڤه و حه‌تا وه‌كو قووناغا راگه‌هاندنا مافێن مرۆڤى جارێ وه‌كو تێكست و پره‌نسیپ پشتى سالا 1924.
تاكو راگه‌هاندنا جارناما جیهانیا مافێن مرۆڤى ل سالا 1948, ژلایێ ئه‌نجوومه‌نێ نه‌ته‌وه‌یێن ئێكگرتى ڤه.
كو تێدا هاتیه وداخواز ژده‌وله‌تان كریه, و پێدڤیه رێز ل پرسا مافێن مرۆڤى و چاڤدێریا خێزانێ و سه‌میانێن زارۆیان بهێته‌گرتن.
ژلایه‌كێ دیڤه, په‌روه‌رده‌كرنا زارۆیان ژ لایێ ئایینى ڤه, گرنگیه‌كا مه‌زن هه‌بوویه, و ب به‌رپرسایه‌تیه‌كا مه‌زن و ئاڤاكرنا كه‌سایه‌تیا زارۆیى ب گرنگ و ب بنیاتێ سه‌ركه‌فتنا هه‌موو جڤاك و وه‌لاتان زانیه.
هه‌روه‌سا هه‌موو ماف و ئه‌ركێن سه‌میانێن زارۆیان دایه دیاركرن, ل سه‌ر زارۆیان و به‌روڤاژى ب شێوه‌یه‌كێ ب تێروته‌سه‌ل ل ژێر په‌روه‌رده‌یه‌كا پیرۆز و راست و دروست و ساخله‌م.
هه‌روه‌كو پێغه‌مبه‌ر (س) دبێژیت: ل ژیێ (حه‌فت) سالیێ فێرى زانست و زانینێ بكه‌ن, هه‌روه‌سا دببێژیت (الولد الصالح ریحانه من ریاحین الجنه).
پشتى شه‌رێ جیهانیێ ئێكێ و دووێ, گه‌له‌ك پێشیلكارى سه‌باره‌ت پرسا مافێن مرۆڤى و ب تایبه‌ت زارۆیان هاته‌كرن, پشتى ئه‌ندامبوونا چه‌ندین ده‌وله‌تان.
بۆ جارا ئێكێ و ب ده‌ستپێشخه‌ریا نه‌ته‌وه‌یێن ئێكگرتى ل سالا 1959, راگه‌هاندنا جیهانیا مافێن زارۆیان هاته ده‌ركرن.
كو ببوو دوكیۆمێنته‌كا هه‌ره گرنگ و مه‌زن دیرۆكا مرۆڤایه‌تیێ دا ل سه‌ر ئاستێ جیهانێ, ب تایبه‌ت ل سه‌ر عه‌هدێ دوه‌لى یێن مافێن سیاسى و ئابوورى و سیڤیل ل سالا 1966.
یا ژ هه‌موویێ گرنگتر كۆمه‌لا گشتى یا نه‌ته‌وه‌یێن ئێكگرتى ل رێككه‌فتى 20/11/1989, رێككه‌فتنا دوه‌لى چێبوو ل سه‌ر ئاستێ جیهانێ ل سه‌ر مافێن زارۆیان ب تنێ, ئه‌ڤا جێبه‌جێكار ل دیسێمبه‌را 1990, كو ب (54) به‌ندان پێكدهێت و ب شێوه‌یه‌كێ تێروته‌سه‌ل.
سه‌باره‌ت وه‌كو ئامار, ب راستى ئامارێن سالا 2012, ل به‌ر ده‌ستێ منن, لێ ئامار رۆژ بۆ رۆژێ پترن, كو ب راستی ژى ئامارێن هه‌ره مه‌ترسیدارن.
ل گۆر ئامارێن رێكخراوا كار یا دوه‌لى, نێزیكى 246 ملیۆن زارۆ, د ناڤبه‌را ژیێ 5ـ17سالێدا كار دكه‌ن ل جیهانێ, ژ وان ژى 171 ملیۆن كاردكه‌ن د بارودۆخه‌ك و كاره‌كێ پر مه‌ترسیداردا و وه‌كو كارگه‌هێن كیمیاوى و جهێن پێشه‌سازى و گه‌له‌كێن دیتر.
ژبه‌ر دیاردا كاركرنا زارۆیان ل گه‌ل ژیێ وان له‌و نێزیكى 55 ملیۆن زارۆیان تووشى هند نه‌خۆشی و برینداربوونێ ببوون.
ئاریشا هه‌ره سه‌ره‌كیا زارۆیان, ئه‌و ژى ل ده‌مێ كرین و فروشتن پێ دهێته‌كرن بۆ مه‌ره‌مێن به‌دره‌وشتیێ.
بۆ نموونه نێزیكى دو ملیۆن زارۆ بازرگانى پێ دهێته‌كرن, ژ وان ژى 5,7 ملیۆن زارۆ دهاتنه فرۆشتن وه‌كو به‌ند(عبد).
سه‌باره‌ت ره‌وشا زارۆیان ل ده‌مێ شه‌ران دا, ب راستى و ب كورتى پشتى شۆره‌شێن بوهارێن ل ده‌وله‌تێن عه‌ره‌بى هاتینه‌كرن, ئێدى ژیانا زارۆیان كه‌فتیه د بارودۆخه‌كێ گه‌له‌ك نه‌خۆش و ب ترس دا.
بۆ نموونه ل وه‌لاتیێن عه‌ره‌بى (6) ملیۆن زارۆ ماینه سێوى, هه‌تا نها ژى ل سووریێ نێزیكى (12) هزار زارۆ هاتینه كوشتن, ژبلى ب ده‌هان بریندار و ده‌ربه‌ده‌ریان.
یان ل عیراقێ, ل گۆر ئامارێن 2009, نێزیكى (3) ملیۆن زارۆ مابوونه بێ سه‌میان, و 36% قوتابخانه هێلابوو, نێزیكى (1300) زاۆ د چاكسازیان دا بوون, و (11) هزار تووشى كارێ بێ ره‌وشتیێ ببوون.
ژ لایه‌كێ دی ڤه فه‌ره ئاماژێ پێ بده‌ین, كو ب ده‌هان و ب سه‌دان زارۆیێن كوردێن ئێزدى, پشتى سالا 2014, داعشێ كوشتنیه و بێسه‌روشوون كرینه.
له‌و یا گرنگه, ئه‌ڤرۆ هه‌موو ده‌وله‌تیێن ئه‌ندام د نه‌ته‌وه‌یێن ئێكگرتى و رێككه‌فتنا مافێن زارۆیان ل سالا 1989, رۆله‌كێ كاریگه‌ر و ئه‌كتیڤ و ب له‌ز بگێرن, ژبۆ پاراستنا زارۆیان ل هه‌موو جیهانێ ب تایبه‌ت ل ده‌وله‌تیێن شه‌ر لێ هه‌ى.
