ب وێنە – ئەرێ راستە بەحسا خەنەس د قورئانا پیروز دا ھاتیە؟
فوتو و زانیاری ، نەوزاد ھلۆری:
خودایێ مەزن د قورئانا پیروز بەحس ل گەل جە و وارێن جیھانێ کریە ، ناڤ و نیشان و ئاماژەیێن قورئانا پیروز لسەر ھەند جھێن کوردستانێ ژی ھاتیە ژ وانان چیایێ جودی و شینوارێن خەنە ، ئەڤا کو ل ڤێرە مە دڤێت بەحس بکەین شینوارێن خەنەس-ە ، دیارە کو خەنەس ئێکە ژ کەڤنترین و مەزنترین شینوارێن کوردستانێ و پارێزگەھا دھوکێ ، و لگورەی ئەوان تێکستێن کو لسەر شینوارێ ناڤبری ھاتینە دیتن شینوارێن خەنەس بۆ سەردەمێ دەولەتا میتانی دزڤریت ، بەلێ ھەتا نھا حکومەتا ھەرێما کوردستانێ نەشیایە وەکو پێدڤی ب تایبەتی ژ روویێ گەشت و گوزاری ڤە مفایی ژ ئەڤان شینواران وەربگریت ، قورئانا پیروز ژی ل بارا ڤێ یەکی دبێژیت (فلا اقسم بالخنس ، الجوار الکنس ) ، خەنەس وەکو ئاماژەیەکێ یە ژ بوو ستێر و ھەیڤ کو د دەمەکێ دا ئەو ملەتێن بەرێ پرانیا جاران ل ستێر و ھەیڤ و رۆژان د پەرێسین و خودایێ مەزن ژی سووند ب وان ستێران خواریە کو رۆژەک دێ ھێت دێ پەقن وەکو ئاماژەیەک کو ئەو بتنێ ژ ھەژی پەرستنێ یە نەک ستێر و ھەیڤ ، و ژبەر ھەبوونا ھندەک جھێن گەشت و گوزاری و لقەکا رووبارەکێ بچوک خەلکەکێ زور قەستا شینوار و گەلیی َخەنەس دکەت بو دەم بوراندن و وەرگرتنا زانیاریان.
دکتور حەسەن ئەحمەد بەرواری رێڤەبەرێ شینوارێن دھوکێ دیارکر کو شینوارێن خەنەس ل دھوکێ ھەزاران راستیان ل بارا مێژوو و کەلتوور و زمانێ کوردی بەرچاڤ دکەن و گۆت : (دوژمنێن گەلێ کورد ھەر د کەڤن دا بزاڤکریە کو ھەموو ژێدەرێن مێژوویی و کەلتووری و شارەستانیا کوردان بنبر بکەن داکو جیلێ نوو چوو ژ ملەتێ خوە نەزانن ب تایبەتی ل بارا شارستانیێن کەڤن ئەو ژی ب ناڤبرنا ھەموو بەلگەنامە و تێکستێن کو وەکو ژێدەرێ زێندیێ ئەوان شینواران دھێنە نیاسین ، و ژبەرڤێ پێدڤی یە حکومەتا ھەرێما کوردستانێ زور گرنگیێ ب ئەڤان شینواران بدەت چونکی بتنی َکورد میراتگرێ ئەوان شینوارایە ، و نھا پشکەکا زور یا شینوارێن خەنەس وەکو خوە ماینە و پشکەکا دن ژی ژ ئەگەرا گورانکاریێن کەش و ھەوایی و دەربازبوونا دەمی و وێرانکاریێن گەلێن بوری ھاتینە شکاندن )
زێدەتر گوت: ( ناڤێ خەنەس د تێکستێن بزماری دا بو ئێکەمین جار دزڤریت بۆ سەردەمێ پادشایێ ئاشووریان بناڤێ ” تجلات بلاسری ئێکێ ” ل دەوروبەرێن ساڵا ١١٠٠ پ.ز ، و ھەر بناڤێ kharusa یان ژی khanusa ھاتیە کو ئێکە ژ باژێرێن دەولەتا ” میتانی” و دوی دەمی دا پشکەکا زور یا شینوارێن خەنەس ھاتینە شکاندن ، و شکاندنا شینوارێن خەنەس رامان ئەوە کو لسەر دەمێ دەوڵەتا میتانی ناڤ و دەنگیەکێ زۆر ھەبوویە ، و ھەر ژبەر ڤێ یەکێ دبیت ناڤێ خەنەس-یش دناڤ خوداوەندێن مسریان دا ب ” خنس ” ھاتیە کو ژ خوداوەندێ باژێرێ ” تیبە ” ھات بێت و ناڤێ وێ ژی د قورئانا پیروز دا ب ” فلا اقسم بالخنس ، الجوار الکنس ” ھاتیە )
مێژووی دیتنەڤا شینوارێن خەنەس دزڤریت بۆ سالا ١٨٤٥ ، و قونسولی فەرەنسا ” روویت Rouet.G ” ب ئێکەمین کەس دھێتەدانان کو نەخشەێن خەنەس دیتی نە و دڤی واریدا ناڤبری گۆت : ( پشتی قونسولێ فەرەنسا چەندان زانایێن دن سەردانا خەنەس کریە ژ وان ژی ل ساڵا ١٨٧٤ زانایەک بناڤێ ” روس Ross.H.J ” و ل ساڵا ١٨٥٠ زانایەکێ دن بناڤێ ” لیاردی Layard.A.H ” و ل ساڵا ١٩٠٤ زانایەکی دن بناڤێ ” کینگ King.L.W ” ، و ھەر ئێک ژ زاناییێن ئەلمانی ” باختمان Bachmann.W ” ل ساڵا ١٩١٤ و ” جاکبسون Jacobsen و لوید Lioyd ” ل ساڵا ١٩٣٤ سەردانا خەنەسێ کردوە و ڤەکولین لسەر ئەنجام داینە ، و د ئەنجامێ ئەوان ڤەکولینان دا دەرکەوفتیە کو خەنەس ئێکە ژ شیوارێن دەولەتا میتانێ و و ب گرنگترین و بھێزترین شارستانی ب تایبەتی ژ روویێ بیناسازی و ھونەری دھێتەدانان ، و ھەرژ بەر ڤێ یەکێ ژی دەولەتا ئاشووری دخواست داگیر بکەن ، و د تێکستێن بزمارەی دا ھاتیە کو دان داگیرکاریان دا چەندین پەیکەر و پارچەیێن شوێنەواریێ، خەنەس ھاتینە شکاندن وەکو پەیکەرێن شندوخا کو نھا پشکەکا وان ل موزەخانا نیشتمانیا دھۆکێ ھاتینە پاراستن ، و ھەروەسا ناڤێ ” بێسرێ ” کو دکەڤیتە رۆژھەڵاتا دھۆکێ د وان بەلگەنامەیان دا ەاتیە بەحسکرن چونکی ل وێرێ ھێرش بو سەر شینوارێن خەنەس دەستپێکریە و بەرەف دەڤەرا ” ئیمینکێ و چیایێن “وێ چووینە ، و پاشان بەر ب ” تەلوە و چیایێن”وێ چووینە ، بەلێ خەلکێ ” کانێ” ل دەڤەرا ئامێدێ ب ھەوارا مزیریێن ئاکنجیێن نێزیک خەنەسێ زە چوینە و ل دەڤەرا بناڤێ” ھارینا و چیایێ ئێستا ” ب ھەڤدوو گەھشتینە ل ساڵا ١١٠٠پ.ز شینوارێن خەنەس وێرانکرینە )
شینوارێن خەنەس دکەڤنە نێزیک گوندێ باڤیان یا سەر ب عەشیرەتا مزیری ل سنووری قەزا شێخان ، و ٥٦کم لە پارێزگاگەھا مووسڵ و ٤٥کم ل پارێزگەھا دھوکێ دویرە.
رێڤەبەرێ شینوارێن پارێزگەھا دھۆکێ دیارکر ژی کو بەلگەنامەیێن خەنەس وێ یەکێ رووندکەن کو زمانێ کوردی ل سەدێ ” ھزارا دوویێ یا پێش زاین” زمانەکێ زێندی بوویە و ئەڤە ژبلی کو زانیاریێن ناڤ و دەڤەر و باژێر و گوندێن دەڤەرا بەھدیان ژی ئاشکرا دکەن و گۆت ژی: ( ئەگەر ڤەکولینین زیادەتر لسەر شینوارێن خەنەس بھێنەکرن دێ زانیاریێن زیادەتر لسەر زمان و شارستانی و کەلتورێ کوردی نیشاندەتن چونکی شینوارێن خەنەس لگورەی بەلگەنامەیان ل سێ قوناغ دا دەربازدبیت کو ئەو ژی سەردەمێ میتانی ” خوری ” وەکو د تێکستێن ئاشوریان دا ھاتیە کو دەڤەر ژلایێ دەولەتی میتانیاڤە ھاتیە ب رێڤەبرن و ناڤێ دەڤەرێ ژی ب ” مزیری ” ھاتیە بناڤکرن کو نەخەس د وی دەمی دا ئێک بوویە ژ باژێرێن میتانی و ب سێ شورێن بەرینیێن قەلاندی ھاتبوویە پەرجانکرن ، و ھەروەسا سەردەمێ دوویێ ژی دزڤریت بۆ سەردەمی ئاشووریێن نوێن پادشایێ ئاشوریان بناڤێ ” سەنحاریب ” پشتی کو دەست ب سەر دەڤەرێ دا گرتی و پرۆژەیەکێ مەزنێ ئاڤێ درۆستکری ، و سەردەمێ سێیێ دزڤریت بۆ سەردەمێ دەوڵەتی ” میدی “و کو ئەو پشتی شکەستنا دەولەتا ئاشووری بوویە ل ساڵا ٦١٢پ.ز ، و دوڤدا دواتر بیروباوەرێن زەرادەشتیان ل وان دەڤەران بەلاڤبوون چونکی ئەوان چەندین ” ناووسک و ئاگردان و جوکێ ئاڤێ ” ل سەر شینوارێن خەنەس نکراندینە بەلێ دوڤدا دەڤەر کەفتە دەست موسلمانان و دوی دەمی دا ئەو بیروباوەر ژی دوماھی ھاتن )
نھا لسەر شینوارێن خەنەس دوو جورێن تێکستێن دەستنڤیس ھەنە و ب ناڤێ ” تیڤەل ” ھاتینە نڤیسان کو ئەو ژی تێکستێن ” ھیروغلوفی ” کو ب شێوەیەکێ رێک و پێک ھاتینە نڤیسان بەلێ ب مخابنیڤە ئەڤ تێکستە ھاتیە شکاندن دبیت ئەڤ تێکستە ژ ئەنجامێ شەری ھاتبیتە شکاندن و بتنێ پارچەیەک ژ وی تێکستی مایە و لسەر ” کور ، وەڵات ، پادشا ” ، و لگوەری بەلگەنامەیان ئەو کەسانێن کو ئەڤ بەلگەنامە و تێکستە شکاندی زمانێ تێکستان دەزانی و ھەر ژبەرڤێ یەکێ ژی بوویە کو ئەوی ناڤێ پادشا و ناڤێ بابێ پاشایی و ل گەل ناڤێ وەڵاتی ژێبرینە داکو مێژوویا وان نەمینیت ، ھەروەسا تێکستا دوویێ ژی تێکستا ” بزماری ” یە کو ئەو ژی ژ سێ پارچە پێکدھێت و لسەر پارچەیا ئێکێ ناڤێ خوداوەند لسەر نکراندیە و دەستھەلات ب پادشا سەنحاریبی داینە ب تایبەتی بۆ درۆستکردنا ” جوگێن ئاڤێ” ، و پارچەیا ناڤەراستێ ژی بەحس لسەر گرنگیا راکێشانا ھێلا ئاڤێ بو نەینەوا دکەت ، و پارچەیا سێیێ ژی پادشا سەنحاریب بەحسێ شەرێ خۆە دکەت ل گەل وەلاتێ ” کاردنیاش ” و ئاشکرا دکەت کو ئەڤ شەرە لسەر حەزا خوداوەندان بوویە داکو شەرعیەتیێ ب شەرێ سەر کاردانیاش و بابل بدەتن و وێران بکەت پاشان ئەڤ یەک ژی ھاتەکرن و پەرستگەە ب خوداوەند و پەیکەرڤە ھاتە وێرانکرن.
دکتور حەسەن ئەحمەد رێڤەبەرێ شینوارێن دھوکێ د درێژاھیا ئاخفتنێن خودا بەحس لسەر وان پارچە شینواران دکەت کو نھا ل خەنەس ماینە و گۆت : ( پشکەکا زۆرا شینوارێن خەنەس توشی شکاندن و دەستدرێژیێ بووینە بەلێ تا نھا یێن ماین و پێدڤی یە گرنگی ب وان بھێتەدان و ڤەکولینێن زێدەتر لسەر بھێنەکرن )
گرنگترین ئەو شینوارێن کو ل خەنەس ھاتینە دیتن
ئێک :- شینوارێن گایێ ب پەر.
ئەڤ شینوارە دکەڤیتە روژھەڵاتا ” کەواڵێ مەزن”ی خەنەس و د وەختێ خوەدا بەرەکێ مەزنێ ” سرتی ” بەری بوویە و پاشان کەفتیە دناڤا رووباری ” گومڵ ” و لسەر ئەوی بەری وێنەیێ ” گایەکێ ب پەر ” ھاتیە نەخشاندن و سەرێ ئەوی گایی وەکو سەرێ مرۆڤایە کو ب ھێمایێ ئاقمەندی دھێتەدانان و لەشێ گای ژی نیشانانا ھێزا فرینێ بەر ب ئەسمانی ڤە دھێت ، و ئەو پەیکەرە ل گەل وێنەیێ مرۆڤی و چەند خوداوەندەکان کو سوارێ پشتا گیانەوەرانن لبەر دەرگەھێ تاڤگەھا خەنەس ھاتینەدانان بەلێ نھا ھەموو ئەو شینوارە ب دەربازبوونا دەمی و گۆرانکارییێن کەش و ھەوا کەفتینە دناڤا رووباری دا.
دووو : تابلویێ مەزن
ئەو تابلویە لسەر بەرەکێ مەزن ب قەبارێ ٤×٥م ھاتیە نەخشاندن و وێنەی دوو خوداوەندان لسەر پشتا گیانەوەران ھەیە و لە پێشسان وان ژی پادشا ” سەنحاریب ” ب پێ خواسی لسەر ھەیە کو ئەو ژی ھێمایێ پیروزا جھی دگەھینیت.
سێ : سونبولا خوداوەندان
ل بەشێ خوارێ وێنەیێ پادشا سەنحاریب وێنەیێ چەند خوداوەدەکان ب نکراندیا لسەر بەردان ھەیە و لگوەری تێکستێن بزماری ئەڤ سونبولە سونبولێن خوداوەدێن وەکو ” ئاشوور ، ئانو ، ئەنلیل ، ئان کی ، سن ، رۆژ ، مەردوخ ، نابو ، نرگال و عشتار “ن.
چوار : نەخشە بەرێن “سرتا ”
نەخشە بەرێن سرتا لسەر شینوارێن خەنەس ب بەران ھاتینە نکراندون و پرانیا وان ژی وێنەیێ پادشا سەنحاریب ب جلوبەرگێن درێژ ڤە لسەر ھاتینە نەخشاندن ، و ئەڤە ژبلی کو تێکستەکا بزماری ب زمانێ ئەکەدی ب دیالێکتا ئاشووری لسەر ھاتیە نڤیسان و و ل ٦٠ دێرا پێکدھێت.
پێنج : جوکا سەنحاریب
ئەڤ شینوارە راکێشانا ھێلا ئاڤا سارو خوشا کانیێن ئاڤێ یە بو نەینەوا ب درێژاھیا ٨٠کم کو لسەر بەردان ھاتیە نکراندن و ب قێری ھاتیە قایمکرن و د دوو قوناغان دا ئەڤ ئاڤە بو نەینەوا ھاتیە راکێشان ، و قوناغا ئێکێ راکێشانا ئاڤێ بو بەنداڤەکێ کو لسەر رووبارێ خەوسەر ھاتیە درۆستکرن ، و قوناغا دوویێ راکێشانا ئاڤا رووباری گوملە بو خەنەس کو رووبەرێ وێ ٣٠٠×٢٧م و ب بلنداھیا ٩م.
شەش : ئاووسک
ئەڤ ئاوسکە دزڤرن بۆ سەردەمێ دەوڵەتی ” میدی” ل ساڵا ٦٥٠ – ٥٥٠ پ.ز و جھێ رونشتنا ” موغان “بوویە وەکو ئاووسکا قەسقاب کو کەی خەسرەو تێدا ھاتیە ڤەشارتن.
حەفت : ئاگردان
لسەر شینوارێن خەنەس وێنەیێ ئاگردانان ھەنە چونکژی ئاگر ژلایێ زەرادەشتیان ڤە زۆر دپیروز بوون ، و بو روناھی کرنا پەرستگەە و ناڤ مالان ھاتینە کبارئینان و ب سومبولا خودێ نیاسین و زانین و چەکێ بھێز ل دژی خرابکاریێ دھێنە دانان و وەسا ھزر دکر کو ژ ئەگەرا روناھیێ ئەو توشی گونەە و تاوانان نابن.
ھەشت : سەکویێن ئاگرینی
ئێک ژ شینوارێن خەنەش سەکویێن ئاگرینە وەکو سەکویێن ئاگرینێن کەی خەسرەو ، باسفرێ کو ئەو ژی ھەروەکی سەکویێن ئاگرینێن شکەفتا چارستینن ل دھۆکێ ، و کو ل چوار پایە پێکدھێت ب قەبارە و تیرەیێن ژێکجودا.
نەە : جوکا ئەناھیتا
ئەڤ جویە ب ” ئەناھی تای”ھاتینە گرێدان و لگورەی بیروباوەرێن زەرادەشتیان ئاڤ نیشانا پاقژیێ بوویە ، و ب قەبارێن ژێکجودا لسەر ئاووسکێن خەنەس لسەر بەران ھاتینە نکراندن.
ل گورەی ئاخفتنێن بەرواری ئەگەر حکومەتا ھەرێما کوردستان پوتەکێ گرنگ بدەتن خەنەس دێ خەلەکێ زور قەستا شینوارێن خەنەس کەتن
پروفایل
– حەسەن ئەحمەد قاسم بەرواری
– ل سالا ١٩٦٩ ل ئامێدی ژ دایکبویە
– ل سالا ١٩٩٠ ل زانکویا بەغدا بەکالوریوس ب زمانی بزماری دەستخوڤە ئینایە.
– ماستەرا ل زانکویا سەلاحەدین ل ھەولێرێ ل سالا ٢٠٠٢ بناڤ و نیشانێن چەڤەنگێن خوداوەندان د نەخشەیێن بادیناندا دەستخوڤە ئینایە.
– دکتورا بناڤ و نیشانێن ئاتەشگەردێن ئاگری ل دویڤ ڤەکولینێن چارستین ل سالا ٢٠٠٨ دەستخوڤە ئینایە.
– ئەندامێ نوژەنکرنا دەرگەھێ بەھدینان بوویە ل ئامێدیێ
– ئەندامێ لیژنا دووڤچوونێ بوویە ل گرێ قالیج ئاغا ل ھەولێرێ
– دامەزرێنەرێ موزەخانا نیشتمانی یە ل دھۆکێ.
– پێنج کتێبێن چاپکری لسەر شینواران ھەنە.
– نھا رێڤەبەرێ شینوارێن دھۆکێ یە.
—————————————————-
ژێدەر :
پرتووکا شینوارێن خەنەس ، ژ نڤیسینا دکتور حەسەن ئەحمەد بەرواری
