تایبه‌تمه‌ندیا باژار و ره‌وشه‌نبیرێن سلێمانیێ چى یه؟
پشكا دووێ: كارتێكرنا ته‌ریقه‌ت و سۆفیگه‌رایى ل سلێمانیێ
مانشێت
(سلسلا ته‌ریقه‌تا قادرى دگه‌هیت ئیمام عه‌لى، په‌یوه‌ندیێن سلێمانیێ ل گه‌ل سه‌نته‌رێن ده‌سته‌لاتا شیعه‌یان گه‌رمن و به‌رده‌وام)
به‌لكى زێده‌یى هه‌زار پیناسه بۆ ته‌سه‌وفێ هه‌بن. سۆفى مسلمانه‌ك سونی یه، ل سه‌ر حه‌زا خوه دبت په‌یره‌وێ (مورید) رێكه‌كێ (ته‌ریقه‌ت) و ل دووڤ رێبه‌ره‌كێ (شێخ) دڤێت بگه‌هت ده‌روونه‌كى پاك، بۆ هه‌ستكرن ب خوداناسیێ، سۆفى ب رێیێن جیاواز خوه دگه‌هینن پێغه‌مبه‌ر (سیلسیله). سۆفیاتیێ رهـ و ڕیشالێن خوه یێن كه‌ڤن هه‌نه. هه‌نه حه‌ز دكن بێژن: ته‌ریقه‌تێن سۆفیا چارن، و هنده‌ك ژى دگه‌هینن حه‌فتێ ته‌ریقه‌تا و زێده‌تر.
سۆفیگه‌رایى ل جیهانا ئیسلامى:
مامۆستایێ من دكتۆر پڕۆفیسور گێرهارد ئندرێس نڤیسیه: سۆفیگه‌رایى “پۆلێ ڤه‌شارتیێ ده‌سته‌لاتداریێ” یه ل جیهانا ئیسلامى (پۆل: قوتب: قگب). ڤێ چه‌ندێ راستیا خوه هه‌یه: دكتۆر پڕۆفیسور ژبیح الله صه‌فى (تاریخ ئه‌ده‌بیات در ئیران) باس ژ ڕۆلێ سۆفیگه‌رایێ ل ئیرانێ دكت: دوباره دامه‌زراندنا ده‌وله‌تان و ساخكرنا زمان و كه‌لتۆرێ فارسى، پشتى فتوحاتێن ئیسلامى، ل سه‌ر ده‌ستێ سۆفى و شێخێن ته‌ریقه‌تان بوو و سه‌ركه‌فتنا سه‌فه‌وییان ڤه‌دگه‌ریت بۆ جه‌نگاوه‌رێن قزلباش، مریدێن ته‌ریقه‌تا شێخ سه‌فیه‌دینێ ئه‌رده‌بیلى (سه‌فیه‌دین ب خوه سونى بوو).
ئۆسمانى ب خێرا له‌شكرێ خوه یێ یه‌نشارى (ئینكشارى)، واته سۆفیێن ته‌ریقه‌تا به‌كداشى، سه‌ركه‌فتن. گۆره‌یى سه‌نته‌رێ هۆدسۆن یێ لێكۆلینا ل واشنتۆن دى سى: ئاك پارتى، پارتا نوكه ده‌سته‌لاتدار ل تركیا، ڤه‌دگه‌ریت بۆ نه‌جمه‌دین ئه‌ربه‌كان. ئه‌ربه‌كان ل سالێن شێستان ژ سه‌دا بۆرى ده‌ست ب پارت دامه‌زراندنێ كر، ئه‌و ژى ب فه‌رمان و پشته‌ڤانیا شێخ محه‌مه‌د زاهد، شێخێ ته‌ریقه‌تا نه‌قشه‌به‌ندى ـ لقێ خالدى ـ زاویا ئه‌سكه‌نده‌ر پاشا. تورگۆت ئۆزال و گۆرگۆت ئۆزال و عه‌بدولاهـ گۆل و ره‌جه‌ب ته‌یب ئه‌ردۆغان و عه‌بدولقادر ئاكسۆ و به‌شیر ئه‌تایى و فه‌تحولاه گۆله‌ن… ناڤێن گرنگن د سیاسه‌تا تركیا یا هه‌ڤده‌م دا و ته‌ڤ په‌یره‌وێن نه‌قشه‌به‌ندیا زاویا ئه‌سكه‌نده‌ر پاشا بوون، یان هه‌ڤالێن ئه‌ربه‌كان.
دئێت زانین؛ ئاریشه كه‌فت د ناڤبه‌را ئه‌ربه‌كان و شێخ محه‌مه‌د زاهد، شێخ خوه ژ ئه‌ربه‌كان به‌رى كر، دووڤداتر كۆده‌تا ل سه‌ر ئه‌ربه‌كان دا هات كرن. ئاریشه كه‌فت د ناڤبه‌را ئه‌ردۆگان و گۆله‌ن دا، كۆده‌تا ل سه‌ر ئۆردوگان هات كرن، لێ سه‌رنه‌گرت. پشتى كۆده‌تایێ هه‌لویستا ئه‌ردۆگان یا نوو ل به‌رامبه‌ر مریدێن گۆله‌ن گه‌له‌ك دژواره و به‌رامبه‌ر كوردستانێ ژى دیاره.
ل عیراقێ، گۆره‌یى دووڤچوونا من، سه‌دام حوسین نه سۆفى بوو، لێ من ل باژارێ دوور ژ شێخ خدر زانى، كو هه‌ڤالێ وى؛ عزه‌ت دوورى، وه‌زیرێ ناڤخوه و پاشان جێگرێ سه‌دام، مریدێ شێخ شاكر ئه‌لدوورى، یێ نه‌قشه‌به‌ندى، بوو.
سووریا و وه‌لاتێن دیتر یێن عه‌ره‌بى و ئیسلامى، وان ژى چیرۆكا خوه هه‌یه ل گه‌ل سۆفیگه‌رایێ…
سۆفیگه‌رایى ل كوردستانێ:
ل كوردستانێ شێخێن ته‌ریقه‌ت و سۆفیان زمان و كه‌لتۆرێ كوردى زندى كر و بوون هه‌لگرێن مه‌شخه‌لا كوردایه‌تیێ. كێم زێده ئاخفتنا براونسین راسته، كو له‌شكرێ شێخ ئۆسمان نه‌قشه‌به‌ندى/ ته‌ویله (1982) دووماهیك له‌شكر بوو، ب سه‌ركێشیا شێخه‌كى، لێ ڕۆلێ بنه‌مالێن سۆفى و ته‌ریقه‌تێ د دامه‌زراندن و به‌رده‌وامیا پارتێن سیاسى یێن ئه‌ڤڕۆ نه‌مریه (بارزانى و تالبانى).
دوو ته‌ریقه‌ت د ناڤ كوردێن سونى مه‌زهه‌ب دا هه‌نه: قادرى؛ ب رێیا “ئیمام عه‌لى” دگه‌هیت پێغه‌مبه‌رێ خودێ (د.خ). نه‌قشه‌به‌ندى ب رێیا خه‌لیفه “ئه‌بۆبه‌كر” (خودێ ژ هه‌ردویان رازى) دگه‌هیت پێغه‌مبه‌ر. شێخێن مه‌زنێن ته‌ریقه‌تا قادرى گه‌یلانى و یا نه‌قشه‌به‌ندى خالدى، ژ سلێمانیێ ده‌ست پێ كرینه و بوونه سه‌ركێشێن هه‌ردوو ته‌ریقه‌تا ل رۆژهه‌لاتا ناڤه‌راست و ل هه‌مى جیهانا ئیسلامى.
سۆفیگه‌رایى ل سلیمانیێ:
به‌روڤاژى حاله‌تێ ئه‌ندونۆسیا ل سلێمانیێ شه‌ڕێ سۆفیێن قادرى ـ گه‌یلانى ل گه‌ل نه‌قشه‌به‌ندیێن ـ خالدى ده‌ست پێ كر: ئه‌گه‌ر مه‌ولانا خالدێ جاف، دگه‌ل برا و هه‌ردو ژنێن خوه، ب شه‌ڤ ژ مالا خوه نه‌ره‌ڤی بیا، دا شێخ ل سلێمانیێ ئێته كوشتن (ئه‌ڤ بابه‌ت ب درێژى د پرتۆكا مه دا هه‌یه: البنیه الدینیه و السیاسیه فی كوردستان…). ل ڤێره جهێ گۆتنی َیه، كو دكه‌ڤن دا ململانێ و ناكۆكى د ناڤبه‌را به‌كداشى (ته‌ریقه‌تا سۆلتانێن ئۆسمانى) و نه‌قشه‌به‌ندیا هه‌بوو. ئه‌ڤ تێبینى دشێت رۆناهیێ بێخت سه‌ر ئه‌گه‌رێ تاگیریا وى ده‌مى، یا والى و سۆلتانێن ئۆسمانى، بۆ قادریا ل سلێمانیێ.
دو ژ سێ برایێن هندستانێ بوون “دامه‌زرێنه‌رێن” ته‌ریقه‌تا قادرى ل به‌رزه‌نج/ سلێمانى. دگه‌ل ده‌مى كوڕێن “غه‌وسێ به‌غدا” و به‌رزه‌نج بوون سه‌ركێشێن ڤێ ته‌ریقه‌تێ، نه ته‌نێ ل كوردستانێ، به‌لكو ل هه‌مى جیهانا ئیسامى، تایبه‌تمه‌ندیا ڤێ ته‌ریقه‌تێ ل سلێمانیێ ب هه‌ڤڕاكاركرن بوو ل گه‌ل سه‌نته‌رێن حوكومڕانیێ ل به‌غدا و ئستانبۆلێ.
ب كورتى:
كارتێكرنا سۆفیگه‌رایى ل سه‌ر ده‌سته‌لاتداریێ ل جیهانا ئیسلامى بنڤه بنڤه‌یه، لێ گه‌له‌ك گرنگ بوویه و به‌رده‌وامه. ل كوردستانێ ته‌ریقه‌تا قادرى و ته‌ریقه‌تا نه‌قشه‌به‌ندى هه‌یه. نه‌قشه‌به‌ندى هه‌ر ل ده‌ستپێكێ ئاریشه ل گه‌ل ته‌ریقه‌تا به‌كداشیا هه‌بوو، نه‌قشه‌به‌ندیێن كوردستانێ ژ مێژ وه‌ره به‌ر ب تایبه‌تمه‌ندیا كوردایه‌تى ڤه دچن و به ب سه‌رخوه‌بوون و ده‌وله‌تبوونێ. قادرى، كو سه‌نته‌رێ وێ باژارێ سلێمانیێ بوو، ژ مێژ وه‌ره به‌رژه‌وه‌ندیا خوه دگه‌ل سه‌نته‌رێن ده‌سته‌لاتێ دبیننن و حه‌ز نه‌كرنه خوه ژ ڤان سه‌نته‌ران دووربكه‌ن. سلسلا ته‌ریقه‌تا نه‌قشه‌به‌ندى دگه‌هیت خه‌لیفه ئه‌بۆ به‌كر، سلسلا ته‌ریقه‌تا قادرى دگه‌هیت ئیمام عه‌لى، په‌یوه‌ندیێن سلێمانیێ ل گه‌ل سه‌نته‌رێن ده‌سته‌لاتا شیعه‌یان گه‌رمن و به‌رده‌وام. چه‌ندین حوسه‌ینیه ل سلێمانیێ هه‌نه، یان ژى رێوڕه‌سمێن موحه‌ره‌م و عاشۆرایێ ل هنده‌ك خانقاهـ و ته‌كیا دهێن ئه‌نجامدان.
تایبه‌تمه‌ندیا باژار و ره‌وشه‌نبیرێن سلێمانیێ چى یه؟
410-+.
4كا سیێ: ره‌وشه‌نبیرێن سلێمانیێ ژ په‌یدابوونێ تا ئه‌ڤڕۆ
ل ناڤه‌راستا سه‌دا نۆزدێ ده‌وله‌تا ئۆسمانیا ده‌یندار و لاواز و تێر ئاریشه ببوو، ناڤێ ڤێ ده‌وله‌تێ د ژێده‌ران دا ب ناڤێ “مڕۆڤێ نه‌خوه‌ش” هاتیه. دراستى دا هه‌ڤركیا دیروكى دناڤبه‌را ڕوما ڕۆژهه‌لات و ڕۆما ڕۆژئاڤا و پشتى هینگێ كه‌نیسه‌یا ئۆرتودوكس و كه‌نیسه‌یا كاتۆلیك ژیێ ده‌وله‌تا ئۆسمانى درێژ كر: ڕۆسیا ژ ڕۆژهه‌لات و ئه‌لمانیا و بریتانیا و فه‌ره‌نسا و ئیتالیا ژ ڕۆژئاڤا، گشت لایه‌ن دترسیا خاكا ئۆسمانیا بكه‌ڤت بن ده‌ستێ لایه‌نێ دیتر، هه‌كه هات و “مڕۆڤێ نه‌خۆش” مر.
ئامۆژگاریا بریتانیا و فه‌ره‌نسا و ئه‌لمانیا ژى و یه‌ك ژ مه‌رجێن وان بۆ دانا ده‌ینا ئه‌و بوو، كو ده‌وله‌تا ئۆسمانى به‌ر ب سه‌نته‌ركرنا ده‌سته‌لاتا خوه پێنگاڤێ پاڤێژت.
دڤێت سولتانێ ئۆسمانى، عه‌بدولحه‌مید، زانیبیت؛ ئه‌گه‌ر ده‌ست ئاڤێت سه‌نته‌ركرنا ده‌سته‌لاتا خوه، میر و مه‌زن و سه‌ركردێن كورد رازى نابن و دبیت ده‌ست پاڤێژن شۆڕه‌ش و ته‌مه‌ردێ ل سه‌ر سۆلتانى. ل ڤێره سولتانى ده‌ست ئاڤێت پینگاڤه‌كا، بۆ وى، گرنگ.
په‌یدابوونا ره‌وشه‌نبیران ژ سلێمانیێ:
سولتان كه‌فت هزرا چێكرنا ده‌سته‌كه‌كا نوو ژ گه‌نجێن كوردان، كو سه‌ركردایه‌تیا جڤاكى ل كوردستانێ د چاڤێن وان دا كرێت و بێقیمه‌ت بت و ئه‌ڤ ده‌سته‌ك د داهاتی دا جهێ ڤێ سه‌ركردایه‌تیێ بگریت و د هه‌مان ده‌م دا وه‌فادار بۆ سۆلتان و گرێدایى ب سه‌نته‌رى ڤه.
بۆ چێكرنا ڤێ ده‌سته‌كا بژارده په‌روه‌رده پێدڤى بوو، واته سۆلتان قوتابخانا ل سه‌نته‌رى ڤه‌كت؛ زمان و دیرۆكا ئۆسمانیان تێدا بێته خواندن، ل شوونا خواندنا د مزگه‌فتێن كوردستانێ و ژبه‌ركرنا شعرێن كوردى و نه‌ته‌وه‌یى یێن سۆفیێن كورد. ناڤێ ڤان قۆتابخانان “عه‌شیره‌ت مه‌كته‌بله‌رى” بوو (1892). خالد زاخۆى پتر ژ ژێده‌رێن دى ل سه‌ر پرۆگرامێ ڤان قۆتابخانا و سه‌ره‌ده‌ریا تایبه‌ت، یا عه‌بدولحه‌مید، ل گه‌ل ڤان قۆتابیان نڤیسیه: شه‌خسێ سولتانى سالێ دو جاران ل گه‌ل وان دڕوونشت، ڕێنمایى ددان وان.
مه بۆراند، كو باژارێ سلێمانیێ تایبه‌تمه‌ندیا خوه ل ده‌ف ئۆسمانیان هه‌بوو، بۆ ده‌سته‌كا بژارده‌یا ڤى باژارى نه ته‌نێ ده‌رگه‌هێن عه‌شیره‌ت مه‌كته‌بله‌رى ڤه‌كرى بوون، به‌لكو پشتى ڤه‌كرنا قۆتابخانا ره‌شیددیه ل به‌غدا، ئه‌ڤ قۆتابخانه ل باژارێ سلێمانیێ ژى هات ڤه‌كرن (1893). دواتر بۆ ڤێ ده‌سته‌كا بژارده‌یا ده‌ستچێكریا عه‌بدولحه‌مید ده‌رفه‌تا خواندنا ل كۆلیژا حه‌ربى و كۆلیژا مه‌له‌كى بده‌ستڤه دئێت و بۆ هنده‌كا ژ وان ده‌رفه‌تا خواندنێ، وه‌كو قۆتابیێن ئۆسمانى، ل ئه‌ورۆپا و بوون سه‌فیر و پله‌دار و كاربده‌ست د خزمه‌تا سۆلتان و سه‌نته‌رى دا.
ل سالا 1908 ده‌سته‌لاتا خه‌لیفه‌یى ل سه‌ر ده‌ستێ چوون ، تورك ب دووماهى هات. ڕه‌وشه‌نبیرا لقێ جۆن ترك، ده‌سته‌لاتدارێن نوو ل سه‌نته‌رى، ل سلێمانیێ ڤه‌كر، لێ جۆن ترك هند فاشست و دژه كورد بوون، دووماهیێ تشته‌ك بۆ ره‌وشه‌نبیرێن كورد ژ ره‌ڤێ پێڤه نه‌ما.
ڕه‌وشه‌نبیرێن سلێمانیێ ژى ڤه‌گه‌ریان باژارێ خوه، به‌لێ دگه‌ل وێ هزرا عه‌بدولحه‌مید تۆڤێ وێ چاندى، هزرا دژایه‌تى و نه‌گوهداریا سه‌ركرده و مه‌زنێن خوه یێن ناڤخوه‌یى. ئاریشه‌یه‌كا شێخ مه‌حموودى ل ده‌ما شۆره‌ش و مه‌مله‌كه‌تا سلێمانیێ ڕه‌وشه‌نبیر بوون، هه‌تا ڕاده‌یه‌كێ كار گه‌هشت كوشتنێ.
ل سالێن چلان ژ سه‌دا بۆرى كۆمۆنیستێن سۆڤێت گه‌هشتن مهاباد، نه‌دوور ژ سلێمانیێ، كومونیزم ل كوردستانێ و ل عیراقێ و ل جیهانێ ژ به‌ر گه‌له‌ك ئه‌گه‌ران به‌لاڤبوو. كومونیستى ژى، وه‌كو په‌روه‌رده‌یا ره‌وشه‌نبیرێن سلێمانیێ، دژ و دوژمنه ل گه‌ل شێخ و مه‌زن و سه‌ركردێن محه‌لى یێن كلاسیك. واته ڕه‌وشه‌نبیرێن سلێمانیێ، كا چاوا دووڤداتر نووخوازى و مودێرنیسمێ دحه‌بینن، هه‌ر زوو هزر و بهایێن كومونیستایه‌تیێ ژى حه‌باند. وه‌كو مه د پشكا ئێكێ دا بۆراندى، ناڤێ شێخ مه‌حموود (حاشا) بوو خۆڵه قۆپچه، لقێ “هیوا” ل سلێمانیێ، كو ڕه‌وشه‌نبیرێن وى ده‌مى بوون، په‌یمانا د ناڤبه‌را بارزانى و شێخ مه‌حموود بۆ پێكڤه‌كاركرنێ، تێكدان. دواتر ڤان ڕه‌وشه‌نبیران شۆڕش و رزگارى، رێكخراوێن كورد یێن كومونیست و چه‌پ، دامه‌زراندن. كه‌فتن دژایه‌تیا شێخ له‌تیفێ كوڕێ شێخ مه‌حموود و بارزانى و ده‌ما ڤان ڕه‌وشه‌نبیرا سه‌ركردایه‌تیا پارتى دكر، وان ئه‌ڤ پارت به‌ره‌ف كوشا پارتا كۆمونیستا عیراقى و ماركسى لینینیه‌تێ بر.
ب باوه‌ریا من تایبه‌تمه‌ندیا ڕه‌وشه‌نبیرێن سلێمانیێ دژایه‌تیا سه‌ركردایه‌تیا كوردى یا ناڤخوه‌یه و هه‌ولا جهـ گرتنا ڤان سه‌ركردان، ڤێجا ئه‌ڤ سه‌ركرده د چ بیاڤێ ژیانێ دا بن. هه‌روه‌سا، دیسا وه‌كو مه د پشكا ئێكێ یێ گۆتارێ نموونه ئینایین، ڕه‌وشه‌نبیرێن سلێمانیێ به‌رژه‌وه‌ندیا خوه دگه‌ل سه‌نته‌رێ ده‌سته‌لاتێ دبینن و حه‌ز دكن ئیمتیازا ژ سه‌نته‌رى وه‌ربگرن و په‌یوه‌ندى دگه‌ل ڤان سه‌نته‌ران هه‌بیت، و نوكه ژى سه‌نته‌ر ل عیراقێ به‌غدا یه.
