توركیا: ته‌كتیك بۆ چێكرنا قه‌یرانێن سایكۆپۆلیتیك
د. نه‌سره‌دین ئیبراهیم گۆلى*
تنێ ساله‌ك بۆ هه‌لبژارتنا چاره‌نڤیسساز د دیرۆكا توركیا دا دمینت. بزاڤێن نه‌په‌نى بۆ سه‌رژنوى راگه‌هاندنا خه‌لافه‌ته‌ك وه‌كى یا عۆسمانیان یان ژى سیسته‌مه‌ك دیتر، ل سالڤه‌گه‌را هه‌ڕفتنا وێ ل 2023 هه‌مى ئه‌و ئه‌گه‌رن AKP هه‌ر رێك و ته‌كنیك و ته‌كتیكه‌كێ، ل ناڤخۆ و ده‌رڤه، بجه‌ڕبینت بۆ گه‌هشتن ب وێ رۆژێ و ده‌ست بۆ گێڕانا هه‌ر سیناریۆ و دیلانه‌كى ببه‌ت، هه‌تاكۆ هه‌كه‌ر ب بهایێ گیانێ مرۆڤان ژى بیتن.
دیاره ل ڤان چه‌ند سالان شیا هنده‌ك تشت و بابه‌ت و ئاریشه‌یان بكه‌ته بهایه‌ك د ناڤ كه‌لتوور و فه‌رهه‌نگێ جڤاكى و د مێنتالیته و هزرا تاكێ توركدا، و ئه‌ڤه ئێكه ژ وان خه‌سڵه‌تێن بیه جهێ هندێ توركێن وى وه‌لاتى باوه‌ریه‌كا مه‌زن ب ئه‌ردۆغانى هه‌بت و ئه‌و ره‌فتار و بریارێن وى ژ دلێ وان دئێت. ئه‌گه‌ر چى د گه‌له‌ك ژ وان سیناریۆیا دا ده‌وله‌ت و پارتا ده‌ستهه‌لاتدارا ئاكه‌پێ د خۆڕا نه‌دیت پێنگاڤێن مه‌زنتر ژ به‌ڕكا خوه بهاڤێژت و بتایبه‌ت د ململانێیا ل گه‌ل جوهیان، چونكى دۆستێن ئێك ژ پشته‌ڤانێن مه‌زنێ توركیایه ژ لایه‌نێ ئابوورى و سیاسیڤه. به‌لێ پا سیناریۆیێن وه‌ك ئه‌وێن دگه‌ل ئیرانێ ژى هه‌ین، ژبه‌ر ئه‌گه‌رێ دوباره‌بوونێ بۆ چه‌ند سه‌د سالانه و درێژبوونا وێ وه‌كى فلمێ هندى، هێدى نه‌شێت هند بۆ تاكه‌كێ تورك و ده‌ڤه‌رێ و هه‌تاكو جیهانێ ژى هند یا سه‌رنجڕاكێش بیت، هه‌رچه‌نده ئه‌ورۆپى بنڤه‌بنڤه و بۆ لاوازكرنا وان هه‌ر دو ده‌وله‌تێن زلهێزێن موسلمان بزاڤكرینه، نه‌خاسمه توركیا كو خودان هژماره‌كا پترتر یا گه‌نجێن كاركه‌ره و ئه‌گه‌ر ل داهاتووى دا بهێته ناڤ ئێكه‌تیا ئه‌ورۆپا دێ بیته هێزه‌كا مه‌زنا ئابوورى و دبیت ژى گه‌له‌ك ژ وان گه‌نجێن تورك ئه‌وێن ل وه‌لاتێن ئه‌ورۆپا و نه‌خاسمه ئه‌ڵمانیا كاردكه‌ن بۆ لایێ خوه رابكێشیت و ئاسته‌نگان ل به‌ر وان وه‌لاتان دروست بكه‌ت، و ژبلى هندێ كۆ ململانێیا وان دو وه‌لاتان بخوه د بنه‌ره‌ت دا پشكه‌كه ژ ستراتژیێن دوورمه‌ودا و هه‌رده‌م، نه‌خاسمه ده‌مێ دگه‌هیته ئاست یان بابه‌تێ مه‌زهه‌بى و د ناڤبه‌را شیعه و سوننه‌یا واندا، لێ تنێ خالا هه‌ڤپشكا وان دو وه‌لاتان دژاتیكرنا كوردانه، و نه‌خاسمه د ڤێ قۆناغا هه‌ر دو وه‌لات پترتر ژ هه‌ر جاره‌كێ هه‌ست ب گه‌فێن وه‌لاته‌كێ كوردى یان كوردستانه‌ك بچووك یان مه‌زن دكه‌ن.
سناریۆیا فه‌تحولایا ژى زووى بداوى هات، بۆ خه‌لكه‌كێ نڤستى تنێ ئێك دو سالان یا بتام و چێژ بى، نه‌خاسمه بۆ توركێن تووندرۆ هند یا ب تام نه‌بى، هیچ نه‌بیت “فه‌تۆ” وه‌كى ئه‌و دبێژن پشكه‌ك بى ژ كه‌لتوورێ نه‌ته‌وه‌په‌رستیا توركى، و شیابى د ماوێ ڤان 10ـ20 سالان خزمه‌ته‌كا مه‌زن بگه‌هینیته وێ و وى فه‌رهه‌نگێ تۆرانى ل جیهانێ به‌لاڤ بكه‌تن. ده‌ستكه‌فته‌ك مه‌زن بى به‌لێ پا دیكتاتۆریه‌ت هه‌میشه نزیكترین دۆستێ خوه ژى قۆربانى بیروباورێن خوه دكه‌ت.
سیاسه‌تا چێكرنا قه‌یرانا د سیاسه‌تا نوى یا توركیا دا رۆله‌كێ مه‌زن و كارتێكه‌ر د كۆمكرنا نه‌ته‌وه‌په‌رستێن توركدا دگێڕت. ئه‌ڤ سیاسه‌ته هه‌تا ل سه‌ر ئاستێ ده‌رڤه ژى گه‌له‌ك ب زیندیاتى دهێته جێبه‌جێكرن. ئیران و نه‌خاسمه پشتى كۆمارا ئیسلامى هاتى سه‌ر ده‌ستهه‌لاتێ و گه‌له‌ك وه‌لاتێن دیتر ژى نۆكه ل سه‌ر ڤێ سیاسه‌تێ دچن.
گڤاشتنێن ناڤخوه‌یى ب هه‌مى ره‌نگێن ئابوورى، جڤاكى، نه‌ته‌وه‌یى، ئایینى، كه‌لتوورى و فه‌رهه‌نگى، هزرى و…هتد، نه‌شێن تاكێ وه‌لاتى بخاپینن و ئه‌و پێشكه‌فتنا روومه‌تى و ساخته‌ڤه‌شێرن، یاكو ده‌سهه‌لاتا نۆكه بزاڤێ دكه‌ت هه‌ڤوه‌لاتى وه‌سا تێبگه‌هینت یا د گۆپیتكا خوه‌دا. هه‌تاكو د بابه‌ته‌كێ بچووكێ وه‌رزشێ و مژوولكرنا هزرا تاكێ تورك ب یاریێن وى وه‌لاتى، ناڤخوه‌یى و ده‌رڤه و گه‌له‌ك تشتێن بچووك و مه‌زنێن دیتر هێدى نه‌شێن ئه‌و هه‌ڕیا وه‌لات كه‌فتیێ ژ سه‌روچاڤێن وێ ڤه‌كه‌تن و ژ بیرا وان ببه‌ت.
جوداهیێن ژ عه‌ردى تا عه‌سمانى د ناڤ توركیا دا ل هه‌مى بابه‌تێن سه‌رى، كو د بنه‌ره‌تدا به‌رهه‌مێ سیاسه‌تا شاش و ده‌مارگیرانه‌یا دۆگماتیا سه‌د سالێن بۆریه و ره‌وشه‌نبیرێن دلسۆزێن جودا و ژ وان ژى ئیسماعیل بێشكچى و گه‌له‌كێن دیتر ب به‌رده‌وامى هوشداریێ دده‌ن ژ مه‌ترسیێن وێ ل سه‌ر توركیا بخوه و ل سه‌ر نه‌ته‌وێن دیتر. مه‌زنترین به‌لگه ژى بۆ هه‌بوونا ئاسته‌كێ بلندێ وان جوداهیان ژى كۆچكرنا ب مه‌لیۆنان خه‌لكێ هه‌مى ده‌ڤه‌ران و ب تایبه‌ت ژى كوردستانێ یه بۆ جهێن دیتر، هه‌روه‌سا راپه‌رین و شه‌ڕێن ناڤخوه‌یى و كۆده‌تانه و هه‌مى به‌لگه‌نه ل سه‌ر گۆپیتكه‌كا دیكتاتۆریه‌تا شۆڤینیزما توركى ب سه‌ر گشت نه‌ته‌وان، نه‌خاسمه كوردان، كو ب ترسا هه‌رى مه‌زن بۆ ئێكپارچه‌یا وى وه‌لاتى دهێته هژمارتن. ته‌نانه‌ت ل سه‌ر ئاستێ تاكى ژى دبینین هه‌تا كه‌سه‌كێ وه‌كى ئیبراهیم تاتلیسه‌سى پرۆژێن خوه نه‌ڤه‌گۆهاستنه كوردستانا باشوور حوكمه‌تا توركى هیچ ئاریشه‌ك ل گه‌ل نه‌بى، به‌لێ پشتى هینگى هه‌لوێستێ وان به‌رامبه‌ر وى هاته گوهۆڕین. دیاره ئه‌وان ئه‌و كارێ وى ژى ب پشكه‌ك ژ فاكته‌رێن تێكدانا ئاسایشا وه‌لاتێ خوه دیتیه.
تاكێ توركى پشتى ڤان چه‌ند سالان، پترتر ژ هه‌ر ده‌مه‌كى مه‌نده‌هۆشتر و به‌لكۆ رێك ل به‌ر به‌رزه، به‌لێ پا وه‌كى هه‌رده‌م دفنبلندتر، ڤێ جارێ ژى خوه ب ئۆپراسیۆنه‌ك وه‌كى “چقا زه‌یتوونى” ڤه‌كر و دو ئارمانجێن په‌یداكرنا سووژێت و به‌هانه‌یه‌ك دیتر و بهێز هه‌م بۆ ناڤخوه و نێزیككرنا نه‌یارێن سیاسى و بهێزكرنا ئێكڕێزییا پارتا خوه و نه‌ته‌وه‌په‌رستان ژ لایه‌كى، هه‌م وه‌لاتێن پشكدار د ستراتژیا دژاتیكرنا كوردان ژ لایه‌ك دیتر، تیدا پالده‌رێن وى شه‌ڕینه.
ئه‌گه‌ر سیناریۆیا وێ بشێت هه‌تا 2019 ڤه‌كێشت و چو كۆده‌تا یان راپه‌رین یان گوهۆڕین و وه‌رچه‌رخانه‌ك رووى نه‌ده‌ت، دبیت گه‌له‌ك راستى د ڤى ماوه‌ى دا بهێنه‌ڤه‌شارتن و گه‌له‌ك ژ قه‌یرانێن سایكۆپۆلیتیكێن ڤى وه‌لاتى ژ بیرا خه‌لكێ بچن، به‌لێ پا ئه‌ڤه رامانا سه‌ركه‌فتنێ نینن چونكى گه‌له‌ك تشتێ ژنه‌شكافى د ده‌ریایا سیاسه‌تێ دا رووى دده‌ن و گه‌له‌ك ژ پرۆژه و خه‌ونێن مه‌زن تێكدده‌ن و هیڤیێن سه‌ركه‌فتنێ ناهێلن.
ژبلى ڤان ته‌كتیكا، زیزبوونێن سیاسى د سیاسه‌تا توركیا دا، د سه‌ره‌ده‌رى دگه‌ل وه‌لاتێن ده‌ڤه‌رێ و جیهانێ، ژى پشكه‌كن ژ به‌رده‌وامیا سیاسه‌تا دروستكرنا ئاریشه و كوشتنا ده‌مى ل به‌رچاڤ و دلێ خه‌لكێ، و خاپاندنا هزرا وان به‌ر ب بابه‌تێن دیتر و لاوه‌كى، و دوور ژ سه‌نته‌رێ ئاریشه‌یێن تایبه‌تێن ناڤخۆیى و گرێداى ب ژیارا هه‌ڤنیشتمانیان، و یێن پترتر سیاسینه و گرێداینه ب شێوازێ دیكتاتۆریانه‌یا وێ و نه‌شیانا خۆگۆنجاندن ل گه‌ل پێكهاته‌یێن ناڤ توركیا و مایتێكرنێن زێده‌تر ژ خوه د كاروبارێن گه‌له‌ك وه‌لاتان ل ده‌ڤه‌رێ و هه‌مى جیهانێ و نه‌خاسمه وه‌لاتێن ئیسلامى ـ سۆننه.
د دووماهی ته‌كتیك دا، و بۆ رازیكرنا جیهانێ ژ ڤێ ئۆپراسیۆنێ، فلمێ چوونا نك پاپایێ ڤاتیكانێ هندا دیتر ئه‌و وه‌لات رژدكر پێداگریێ د ئه‌نجامدانێ دا بكه‌ت، بێگومان ژى پشته‌ڤانیا پاپاى ته‌مامكه‌رێ پێڤه‌كرنا توركیا بى د شه‌ڕه‌كێ مه‌زن و دژوار، یێ كو هه‌ر لایه‌نه‌ك زیانێ بكه‌ت بۆ رۆژئاڤا هه‌ر باشه. راسته هه‌كه ئه‌و ئۆپراسیۆن بشێت بگه‌هیته وان ئارمانجێن له‌شكرى، ئه‌وێن توركیا پیلان بۆ دارشتین، زیانێن مه‌زنێن سیاسى و گیانى بۆ كوردان، نه‌خاسمه رۆژڤایا كوردستانێ، دێ هه‌بن. هه‌كه چى هه‌ڤكێشێن سیاسى زووى ب زووى ناهێنه خواندن و ل دووڤ گه‌له‌ك به‌رژه‌وه‌ندیان، نه‌خاسمه وه‌لاتێن ده‌ڤه‌رێ و زلهێزان گوهۆڕین ب سه‌ردا دهێن، لێ ده‌رگه‌ه بۆ هه‌مى جۆرێن خواندنا یا هه‌ى: دبیتن شكه‌ستنا توركیا و تووشبوون ب شه‌ڕه‌كێ دژوار دگه‌ل كوردان ل رۆژئاڤا یان هه‌تاكۆ باكوور ژى بدویڤ خۆ دا بینیتن، و دبیتن به‌رۆڤاژى ژى رووى بده‌تن. ئه‌لترناتیڤێن دیترێن لاوازتر یێن وه‌كى جه‌نگێ دگه‌ل سوپایێ سووریا، یان ژى پێكدادانا رۆسیا و ئه‌مریكا و توركیا ژى دبیتن هه‌بن. هه‌مى تشت دهێنه پێشبینیكرن و گه‌له‌ك جاران ژى تشت و ئه‌نجام وه‌كى وێ ده‌رناچن، لێ تشتێ دیاره ئه‌وه ئه‌ڤ سیناریۆیه د ڤێ قۆناغا سیاسییا ژیانا سایكۆپۆلیتیكا تاك و وه‌لاتێ توركیادا، وه‌سا دهێته‌مه‌زنده‌كرن گه‌له‌ك كارتێكه‌ر و چاره‌نڤیسساز و هه‌ستیار بیت، دوور ژى نینه وه‌كى دبێژن ببیته مه‌ته‌لا ” هه‌كه عه‌جه‌لا بزنێ هات نانێ شڤانى بخۆت “، لێ هه‌رچاوا بیت ل وى ملێ دیوارێن پشتى وێ ئۆپراسیۆنێ گوهۆڕینێن مه‌زن دهێنه‌دیت، چ توركیا ببه‌تن و چ بدۆڕینیت.
*پرۆفیسۆرێ ه. /بسپۆرێ زانستێن سایكۆلۆژى و په‌روه‌رده‌یى/فاكۆلتییا په‌روه‌رده/ زانینگه‌ها زاخۆ
