تۆندتیژیا یاریگه‌هان و كارتیكرنا وێ یا نه‌رێنی
ل ڤێ دووماهیێ د ناڤ یاریگه‌هێن ته‌پا پێی دا ل هه‌رێما كوردستانێ رێژه‌یا تۆندۆتیژیێ به‌ر ب زێده‌بوونێ چوویه، ئه‌وا بوویه ئه‌گه‌ر دادڤانێن یاریان ژی ڕه‌دكرن یاریا بڕێڤه‌ببه‌ن ژبه‌ركو تووشی هێرش و تۆندۆتیژیێ بووینه ژلایێ چه‌ند ژ یاریزانان یان هنده‌ك پشته‌ڤانێن تیمێن وه‌رزشی كو بوو ئه‌گه‌ر خول بهێته راوه‌ستاندن هه‌تا ئه‌ڤ دیارده‌یا خراب نه‌مینیت.
پێنه‌ڤێت مروڤ كه‌سه‌كێ چڤاكی یه كو ئه‌و دناڤ كۆمه‌لگه‌هێ دا دژیت و لدووڤ كاودانێن رۆژانه دژیت و به‌رده‌وامیا وی ب دووماهی ناهێت هه‌كه پشكداریێ ل گه‌ل چالاكیێن جۆدا نه‌كه‌ت كو ئه‌ڤ پشكداریه دبیته ده‌ركه‌ڤتنا چه‌ندین په‌یوه‌ندیێن جوره و جور ل گه‌ل كه‌سانێن دی چو ل گه‌ل خێزانێ یان ژی ناسیاران یان ژی هه‌ڤالێن خوه یێن كاری، دبیت هنده‌ك جاران ببیته په‌یوه‌ندیێن دژاتی به‌رامبه‌ری خوه هه‌تا ژ حه‌زێن خوه تێربیت.
شێوازێ كۆمه‌لگه‌هان ژی دبیت ژێك جوودابن ژ لایه‌نێ رێكخستنێ و چاوانیا كۆنترۆلكرنا ره‌فتارێ پێخه‌مه‌ت راوه‌ستاندنا ئه‌وێ دژاتیێ كو دهێته هژمارتن ئێك ژ شێوازێ سه‌ره‌ده‌ریا نه خواستی، له‌وما كۆمه‌لگه‌ه دشێت ئه‌ندامێن خوه ب هه‌موو ئه‌گه‌ران و پێشبینیا بهێز بیخیت وه‌كو گیانێ دیموكراتی یان گیانێ بنده‌ستیێ، كه‌سانێن دی قه‌بوولبكه‌ت یان دژمناتیێ دژی وان، گیانێ تێگه‌هشتنێ یان گیانێ نه قه‌بوولكرنێ، بزاڤێن ئاڤاكرنێ یان بزاڤێن خرابكرنێ، ئه‌ڤچه‌نده ژی د وی ده‌می دا تاوانبارێن جودا په‌یدا دكه‌ت ژ ره‌فتارێن خوه كو ل دووڤ یاسایی سزایێن خوه هه‌نه.
سه‌رباری وه‌رزش ده‌ستپێكریه وه‌كو ئامرازه‌ك بۆ بهێنڤه‌دان و نێزكبوون دناڤبه‌را كه‌سان دا چ ل سه‌ر ئاستێ نافخۆ یان جیهانی، لێ دیاردا تۆندۆتیژیا یاریگه‌هان بوویه خاله‌كا كرێت ل سه‌ر پاقژیا چلۆبه‌رگێن وه‌رزشی و دبیته ئه‌گه‌ر یاری بهێته گوهۆڕین بۆ تۆندۆتیژی و ئێشاندن و رێكه‌ك بۆ تێكدانا مولكێ گشتی و هنده‌ك جاران ژی گیان ژ ده‌ستدانێ.
هه‌ژی گۆتنیه دیاردا تۆتندۆتیژیا یاریگه‌ها ل سه‌ر ئاستێ جیهانێ یا كه‌ڤنه، ل ئه‌مریكا باشۆر 630 مروڤان گیانێ خوه ژ ده‌ستدان و سه‌ده‌هان بریندار بوون د یاریا دناڤبه‌را هه‌لبژارتیێ ئه‌رجه‌نتین و پیرۆ د ڤاڤارتنێن ئۆلمپیادا تۆكیۆ 1964ێ پشتی دادڤانێ یاریێ گۆلا هه‌لبژارتیێ پیرو ب بۆهانا ئۆڤسایدێ نه هژمارتی.
هه‌روه‌سان ل یاریگه‌ها هێسل سالا 1985 دهێته هژمارتن مه‌زنترین روودانا تۆندوتیژیێ د دیرۆكێ دا ئه‌وا جیهان هه‌موو هه‌ژاندی كو بوویه ده‌ستپێك هنده‌ك یاسایا تۆند هه‌مبه‌ری تێكده‌ران و زێره‌ڤانی ل یاریگه‌ها زێده‌تر لێبكه‌ن، دڤێ روودانێ دا 93 پشته‌ڤانێن یانا پۆڤانتۆس یا ئیتالی هاتنه كۆشتن پشتی هێرشێن هنده‌ك ژ پشته‌ڤانێن یانا لیڤه‌رپۆل یا ئنگلته‌رایێ كو بوو ئه‌گه‌ر یانه‌یێن ئنگلته‌را بۆ ماوێ پێنچ سالان ژ چالاكیێن ئۆرۆپا بهێنه دوورخستن.
ل دووڤ گوهۆڕینێن دناڤ چڤاكێ كوردی دا په‌یدا دبیت هه‌ر ژ سه‌رهلدانا سالا 1991ێ د هه‌موو ته‌خێن ژیانێ و ئه‌وا هه‌رێما كوردستانا ئیراقێ ب ده‌ستخوه‌ڤه ئینایی ژ پێشكه‌فتنا د بۆرێ وه‌رزشێ و ده‌زگه‌هێن وه‌رزشی و به‌رفره‌هبوون و زێده‌بوونا یانه و تیمێن وه‌رزشی كو بوو ئه‌گه‌رچالاكیێن وه‌رزشی رێژه‌كا باشتر بیت دیسان بوو ئه‌گه‌ر كارتیكرنا خوه ل سه‌ر كه‌س و چڤاكێ ب شێوه‌كێ گشتی، لێ ل گه‌ل هه‌بوونا چالاكیان و هه‌ڤڕكیێن وه‌رزشی هنده‌ك دیاردێن تۆندۆتیژیێ په‌یدا دبن چ ژلایێ یاریزانان، یان كارگێریان یان ژی جه‌ماوه‌رێ پشته‌ڤانیا تیم و یانه‌یێن وه‌رزشی دكه‌ن، له‌وما ژبه‌ر ڤێ یه‌كێ یا پێدڤی یه لێگه‌ریانا ئاریشه‌یێن ئه‌وان گه‌نجان بكه‌ین ئه‌وێن كارێن تۆندۆتیژیێ د ناڤ یاریگه‌هێن وه‌رزشی دا دكه‌ن، ژبه‌ركو ئه‌ڤ ره‌فتارا تۆندۆتیژیێ دیارده‌كا نه‌رێنی یه دبیت چه‌ندین ئاریشه ژێ په‌یدابن چ ل سه‌ر ئاستێ سیكۆلۆجیا كه‌سان یان ژی ل سه‌ر ئاستێ چڤاكی تایبه‌ت جوره‌كێ گه‌نجان دبنه نه‌وه‌یه‌ك بۆ نه‌ته‌وه و وه‌لاتان د بۆرینا سه‌رده‌مان، تشته‌كێ ئاساییه ل دووڤ ئه‌وێ گرنگیێ و چاڤدانێ بشێت وه‌به‌رهێنانێ ب شێوه‌كێ دروست دا بكه‌ت، ده‌زگه‌هێن چڤاكی ب هه‌موو جور و شێوازێن خوه ڤه كار دكه‌ن ژبۆ به‌رهه‌ڤكرنا به‌رنامه‌ك و چالاك و پلانێن دروست ژبۆ كارتیكرنا ئه‌رێنی و باش ل سه‌ر گه‌نجی بكه‌ت.
ل دووماهیێ ئه‌م شێن بێژین كو گرنگیا مه‌زن ژلایێ ڤه‌كۆله‌رێن تایبه‌تمه‌ند ژلایێ كۆمه‌كا ره‌وشه‌نبیریێن جۆدا دووڤچوونا ره‌فتارێن تۆندۆتیژیێ دناڤ یاریگه‌هان دا دكه‌ن، ئه‌ڤه ژی وێ چه‌ندێ دیار دكه‌ت كو گرنگیا ڤی بابه‌تی و كارتیكرنا وێ ل سه‌ر ژیانا كه‌سایه‌تی یا كه‌سان و ژیانا چڤاكی، تۆندۆتیژی دۆزه‌كه دبیته ئه‌گه‌ر زیانا ئێكسه‌ر دگه‌هینته كه‌سی و چڤاكی برێیا تێكدانا مولكێ گشتی و یێن تایبه‌ت وه‌كو ترۆمبێل و جهێن بازاركرنێ و هه‌تا.
ژبه‌ر ڤێ چه‌ندێ دبینن یا پێدڤی یه گرنگیه‌كا تایبه‌ت ل سه‌ر ئه‌ڤێ ره‌فتارا نه‌رێنی بهێته كرن ئه‌وا رۆژ بۆ رۆژێ ل یاریگه‌هێن وه‌رزشی زێده‌تر دبیت و ئه‌ڤ دیارده یا ژ هه‌ژیه دووڤچوون و گه‌نگه‌شا زانستی ل سه‌ر راوه‌ستیێن ل دۆر ئه‌گه‌رێن وێ و چاوانیا چاره‌سه‌ركرنا وێ ژبه‌ركو دا نه‌بیته ئه‌گه‌ر ژناڤبرنا ژێرخانه‌یا وه‌رزشی یان راوه‌ستاندنا قاره‌مانیان ژوانا خولێن ته‌پا پێی یان هه‌ر چالاكیه‌كا دی یا وه‌رزشی بیت.
