تیپێن (ئەبجەد)ی ژ تیپێن (ھیجائی) جودانە
عەبدولڕحمان بامەرنی
نڤیسەر و ڤەكۆلەرێ باژێرێ دھۆكێ «ئیسماعیل بادی»، گۆتارەكا جوان ل بن ناڤێ «ڤەھاندنا ھەلبەستێ ل دویڤ تیپێن ئەبجەدی» د رۆژناما ئەڤرۆ دا ژمارەیا (3851) ل 19 /10/2025 بلاڤكریە و تشتێ سەرنجا من راكێشایی، دەما بەحسا تیپێن ئەبجەدی كری، كو ب راستی ژمێژە بوو من دڤیا بابەتەكێ ل سەر ڤان جۆرە تیپان بنڤیسم، كو رەنگە گەلەك ژ نڤیسەران، قوتابی و مامۆستایان رێزبەندیا وێ نزانن، یان ئەگەر رێزبەندیێ دانن ژی، ژێدەرێ وێ نزانن و ل گەلەك جھان ژی تێكەلیەك دناڤبەرا تیپێن ئەبجەدی و تیپێن ھیجائی دا ھەنە و ژبەركو سەیدایێ بادی نموونەیا ھەلبەستێن خوە لدویڤ تیپێن (عەرەبی) ئینایە، دێ ھەولدەین لدویڤ زمانێ ڤان تیپان گۆتارا خوە بنڤیسین، كو شاعرێن مە یێن كەڤن ژی ئەڤ چەندە كرییە و ل دەستپێكێ فەرە بزانین، جوداھیا ھەردو رێزبەندیان (ئەبجەدی و ھیجائی) چاوانە؟ رێزبەندیا تیپێن ئەبجەدی بڤی رەنگییە: (أ. ب. ج. د. هـ. و. ز. ح. گ. ی. ك. ل. م. ن. ص. ع. ف. چ. ق. ر. س. ت. پ. خ. ژ. ڤ.غ. ش.)، و رێزبەندیا تیپێن ھیجائی یێن عەرەبی ژی بڤی رەنگییە، ئەو ژی (أ. ب. ت. پ. ج. ح. خ. د. ژ. ر. ز. س. ش. ص. چ. گ. ڤ. ع. غ. ف. ق. ك. ل. م. ن. هـ. و. ی.) و ئەڤ جوداھیا ھەنێ نە بتنێ بۆ چاوانیا رێزكرنا یان رێزبەندیا ئێك لدویڤ ئێكا تیپان دھێت، بەلكو تیپێن ئەبجەدی لدویف رێزبەندییا مێژوویێ ھاتینە دانان و وەك ژمارە دھێنە دانان، چاوان (1،2،3،3،5،6،7.. ھتد) دھێنە دانان و تیپێن (ھیجائی) ژی وەك وێنە دھێنە كێشان بۆ رێزبەندیا پەیڤان و ناڤان.
تشتێ سەرنجا من ژ (ئەبجەد)یێ راكێشایی، وەك من گۆتی ئەز بكەمە بابەتەكێ نڤیسینێ، ژبەركو ئەڤ پەیڤێن ھەنێ د فێركرنێن قورئانێدا، ل تەكیان، حوجرەیان، مامۆستایێن ئاینی دھاتنە خواندن بڤی رەنگییە (أبجد هوز حگی كلمن سعفص قرشت پخژ چڤغ)، و ئەز بخوە ژی ئێك ژوان كەسان بوویمە، ئەز دەرچوویێ ئێك ژڤان قوتابخانەیان بوویمە، ئەو ژی ژ سالا 1980 بۆ 1981ێ دزڤریت، ئەز ل قۆناغا خواندنا خوە یا سەرەتایی بووم، ل بامەرنێ ژنەك ھەبوو ب ناڤێ سەیدایا مریەم (جھێ وێ بەھەشت بیت)، زێدەتر ژ (100) زارۆكان مە قەستا خواندنا دەرسێن قورئانێ دكر لدەف و ل دەستپێكا مە یا خواندنا دەرسێن قورئانێ، دەفتەرا ئەلیف بێتكان ھەبوو، دگەل ئەبجەدیی و ھەوەزێ دھاتنە خواندن و لدویڤ وێ خواندنێ، ھندەكان جزیا عەمایێ ژی بڤێ رێكێ دخواندن و ھندەكان ب (حەجییێ) ناڤدكر و خواندنا وان ھۆسا بوو: ئەلیف سەر ئە، جزمە بێ، جیم سەر جە، جزمە دالێ ((ئەبجەد))، ھێ سەر ھە، واو سەر وە، جزمە زەینێ، ھەوەز و ھۆسا بۆ پەیڤێن دی ژی وەك (حوتی، كەلەمەن، سەعفەس…. ھتد) و لدویڤ رێزبەندیا تیپێن (ھیجائی)، ئەو ژی ب چەند رێكا دھاتنە خواندن و ئاماژە بوون ژبۆ وێنەی زێدەتر ژ ھژمارێ و نیشانێن سەر تیپێ، ئەگەر نموونەیەكێ – دویان بینم: (ئەلیف سەر ئە، جر ئی بەر ئوو یان ئەلیف دوو سەر ئەن دوو جر ئین دوو بەرئوون) و ھۆسا بۆ ھەمی پیتان دروست بوو). (بێ سەر بە جر بی بەر بوو یان بێ دوو سەر بەن دوو جر بین دوو بەر بوون).
خالەكا دی یا من دڤێت ل سەر ب راوەستم، ئەو ژی گرێدانا شاعران بڤێ رێزبەندیێ ڤە، ژبەركو پرانیا شاعرێن كلاسیك دەرچوویێن خواندنێن ئاینی بووینە، فەقیاتی خواندینە، لدەف مەلایان، دەرسێن قورئانێ خواندینە، بوویە ھەمیان ئەڤ قۆناغە دەربازكرینە، ھەمیا تیپێن ھیجائییا عەرەبی و دیسان تیپێن ئەبجەدی و ل بامەرنێ ھەوەكو من گۆتی ئەز ژی دەرچوویێ ئێك ژڤان خواندنگەھێن ئاینی بووم، چەندین كەسان د سەر دەمێن جودا دا ئەڤ شێوازێ خواندنێ بۆ زارۆكان دگۆتن و تا نوكە ژی ل ھندەك جھان ئەڤ شێوازێ خواندنێ یێ مای، لێ نە ب شێوازێ جاران كو تاكە رێك بوو زارۆك فێری خواندن و نڤیسینێ ببن.
بۆچی ئەڤ بابەتە یێ گرنگ بیت؟
بابەتێ رێزبەندیا تیپان مل ب ملێ ژمارێ، گەلەك كەس ب كار دئینن و ب مخابنیڤە نزانم بۆچی دەما دگەنە رێزكرنا ھژمارتنێ لدویڤ تیپێ ب (1، ب، ج، د، ھ، و) ڤێرا دچیت و ژبەركو ژی ئەم ھەمی پێدڤی ڤێ رێزبەندیێ نە و دا وەك ھژمار دروست بھێتە بكارئینان، فەرە قوتابیێن مە، مامۆستایێن مە، نڤیسەر ڤێ رێزبەندیا ھژمارێ دروست وەربگرن و دروست كار پێبكەن.
