تێكهلیێن عیراق و توركیا و تێروانینهك
خالد ئهحمهد بادى
ناڤهرۆكا ههموو فهرههنگێن جیهانێ یێن دیرۆكى بۆ مه دایه خۆیاكرن، كو مللهتێ كورد و كورستانێ ل سهر دهستێن رهگهزپهرست و شۆفینى یا هاتینه ستهملێكرن و مافێن وان یێن رهوا هاتینه خوارن و ژ ههر مافهكى بێبههركرینه. زۆر پرسگرێك د ناڤبهرا كوردان و توركیا دا ههنه و پارڤهكرنا كوردان ل سهر چار وهلاتان، ستهمهكا مهزن بۆ هاتیهكرن ل سهر دهستێن وهلاتێن زلهێز و بهرژهوهندیخواز. گهلهك فهره راستیان بێژین و رهخنێن ئاڤاكهر ل خوه بخوه ژى بگرین كو ههر چهنده كورد بخوه ژى د بێ بههر نینن ژڤان ئارێشا یێن كو ب درێژاهیا دیرۆكێ ب سهرى هاتین و كارتێكرنێن مهزن ل دۆزا كوردى ل ههموو پارچێن كوردستانى ل كوردان هاتینهكرن و كورد بۆ چهندین سالان پاشڤهچووینه و بێگومان ژى ب پیلان و هێرشێن ئاشكهرا و ڤهشارتى یێن دوژمنان بوو و ههردهم ل ناڤبهرا كوردان و كوردان دا یا نهخۆشكرى و برا كرینه دوژمنێن ههڤ و ب ههموو رێیان دوبهرهكى د ناڤبهرا كوردان دروستكریه و ب تایبهت ژ ئالیێ ئایینى ڤه و ئایێن كریه رێیهك و بهانهیهك كو كورد مرۆڤێن خودان باوهر و جوامێرن و كورد زۆر گرێداى ئایینێ پیرۆزێ ئیسلامێ بوون و كوردان دۆزا خوه یا رهوا كریه قوربانى ئاینى و چونكو ب بیروباوهر و خودان پهیڤا خوه و كا چاوا كوردان ئایینێ پیرۆزێ ئیسلامێ گرت و كره ئایینێ خوه چ دابهزین و پێشهمانى نهكریه، بهلكو پتر و رۆژ بو رۆژێ ئهڤ ئایینێ پیرۆز كو ئیسلامه ل بهر كوردان شرینتر و ب بهاتر لێدهات و كوردان ههموو دهستكهفت و پرسگرێكێن خوه یێن نهتهویى كرنه قوربانى ئایینێ پیرۆزێ ئیسلامێ و بهروڤاژى كوردان عهرهبان و وهلاتێن دى یێن ههرێمى و عوسمانلى و سهفهوى یا ئایینێ پیرۆزێ ئیسلامێ كریه پرهك و پێرههك و گههشتنه مهرهمێن خوه یێن نهتهوهیى وعهرهب بوونه (23) وهلات و كۆمار و دهولهت و كورد ههر مانه بێ دهولهت و حهتا نوكه ئهڤا ب سهرێ مه كوردان ژى دهێت ئاڤرێژا بێ دهولهتیا كوردانه و ههكه مه دهولهتهك و سهروهریا خوه ههبایه، دا هزرهك بۆ مه كوردان ژى هێتهكرن، لێ ئهڤا ل گهل كوردان دهێتهكرن، ب تنێ پشتهڤانیهكا كێمه و ئهو ژى ژلایهكێ مرۆڤایهتى و ههر دیسا پاراستنا بهرژهوهندیێن وان, ئانكو ئهو كوردێن خودان میرنشین و میرگهه و دهولهت ههین كو دهولهتا لۆلۆ و گۆتى و میدیا و هتد.. مانه بێ دهولهت و میرنشین و وهلات و عهرهبێن نهزان و پێخاس و شڤانێن حێشتران بوونه خودان دهولهت و میرنشین. تێكهلیێن عیراق و سووریا و توركیا و ئیران چ دخۆش و د گهشێ دابن، چ ژى د نهخۆش و گرێكدار بن، لێ بهلێ ل سهر دۆزا رهوا یا كوردى ههردهم دێ پهیوهندیێن وان دگهشێ و پێشڤهچوونێ دا بن، بۆ نموونه ل سالێن ئاوارهیێ ب تایبهت ل سالا (1988) كو تێكهلیێن توركیا و عیراقى د گۆپیتكا خۆشیێ دا بوون، لێ ب گوهداریا شاندهكێ بالا یێ حوكمهتا توركیا یێ وى سهردهمى ل سهر سنۆرێ توركیا و عیراق و كوردستانێ ل دهڤهرا ئاروش و ئاشیتێ د ناڤا خاكا توركیا دا كو چار فرۆكێن ههلیكۆپتر هاتبوون و خهلكێ ئاواره كۆمڤهكرن و بۆ وانان ئاخڤتن و مزگینیا وهرگرتنا وان ئینابوون و وهكو پهناهند و رێك و چاره دانان ژبۆ ڤهگوهاستنا وان مشهختان بۆ ناڤ چادرگهه و كهمپان دا و زۆر كهیفا خهلكێ مه هات و پشتى خهلكێ ئاواره ڤهرهڤى و ئومێدهك ل جهم وان پهیدابووى و پاشى بۆ كۆمڤهبوون و فراڤینێ ل مالا موختارى بوون دو سێ ئهندامێن وى شاندى ل وى سهردهمى ب فهرمى گۆت نهترسن حوكمهتا مه دڤێت بهانهیهك ههبیت كو شهڕى ل گهل حوكمهتا عیراقێ بكهت وان بهرپرسێن پایه بلند گۆت، چونكو مه پرۆژهكێ ههى ب ناڤێ (GAP) و ئهڤ پرۆژه (23) بهنداڤن و ههر بهنداڤهك دشێت ب ملیۆنان لیتر و موكهعهبێن ئاڤێ عومبار بكهت و بهنداڤا ئێكێ د ڤى پرۆژهى دا بهنداڤا (ئهتاتوركه) كو رێزبهندا قهبارێ مهزنێ وێ بهنداڤێ یا سێ یێ یه د جیهانێ دا و ههروهسا گۆت ئهگهر ئهڤ پرۆژێ مه بداوى بهێت دێ ئاڤێ ژ عیراقێ وسوریێ برین و ب تایبهت عیراقێ و ناهێلین ئێك لترا ئاڤێ بچیت بۆ عیراقێ و دێ عیراقێ نهچار كهین كو لترا ئاڤێ ب لیترا گازێ بیت و گۆت و یلایهتا مووسل یا مهیه و ئهگهر ب شهرى نهشیێن بزڤرینین دێ ب گڤاشتنێن ئاڤێ زڤرینین و دێ سیاسهتا ئاڤێ بكارئینینن و ل وى سهردهمى وهكو مه د زانى پهیوهندیێن عیراقێ و توركیا زۆر د ئاستهكێ بهرز دابوون، لێ هزر و سیاسهتا توركیا ئهڤه بوو و ههر كهسهكێ دهستههلاتى ل توركیا وهرگریت ل سهر وى لایهنى یان كهسایهتى دسهپینن كو ههر وى سیستهم و سیاسهتێ پهیرهو بكهت یا كو بۆ وان هاتیهدانان د هندهك پرۆتوكۆلان دا. بهنداڤا ئهلیسۆ ئێك ژ بهنداڤێن پرۆژێ (gap) كو ئهو ژى بداوى هاتیه. بهنداڤا ئهلیسۆ یا تركى یا كو هاتیه دانان ل سهر رووبارێ دیجله و دكهڤیته دهڤهرا (حهسهن كێف) ل سنۆرێ ویلایهتا دیاربهكر (ئامهدێ) یه. ب دانانا بهنداڤا ئهلیسۆ دێ توركیا (236) گوندێن كوردان بن ئاڤ و بهرزه كهت ودێ خهلكێ ڤان گوندان ڤهگوهێزنه هندهك جه و دهڤهرێن بن دهستێ خوه و ب دانانا ڤان بهنداڤان پترى (200) جهێن شوونوارى دێ هێنه بهرزهكرن و بنئاڤكرن و ههر د ههبوونێ دا نامینن. راپۆرتهكا زانستى ل دۆر بهنداڤێن مهزن ل جیهانێ و رۆژناما (new scientist ) یا بریتانى كو ژدهستهیا جیهانى یا بهنداڤا ل جیهانێ دهردكهڤیت یا تایبهته ب زانستێ بهنداڤان و ل ژێر ناڤێ (الهیئه العالمیه للسدود) دهستهیا جیهانى یا بهنداڤا ل جیهانێ دبێژیت (ئهڤ جۆره بهنداڤه گهفێن مهزنن ل سهر سیستهمێ ژینگهها جیهانێ كو ب هزاران كهسان دهربهدهر و ئاواره و بێ جه دكهت ل سهر مال و خانى و جهێن خوه و ئێك ژ ڤان بهنداڤان یا كو ناڤێ وێ د لیستا دهستهیا ناڤبرى دا هاتیه تۆماركرن بهنداڤا ئهلیسۆیه ل وهلاتێ توركیا. ههر وهسا رێكخراوا (یۆنسكۆ) یا جیهانى یا تایبهت ب شوونواران ڤه نهرازیبوونا خوه دیار كریه ژبۆ ئاڤاكرنا ڤان جۆره بهنداڤان. ئهڤه داخۆیانیێن توركیا بوون ل وێ سالێ و نوكه ئهو پرۆژه ب رێژهكا باش كهفتیه د وارێ جهبجهكرنێ دا كو بهنداڤا ئهتاتورك و بهندا ئالیسۆ دروست بووینه و مهترسیهكا مهزنه ل سهر كوردان ژى و ب تایبهت دهمێ بهحسێ و یلایهتا مووسل دكهن كو ههموو كوردستان ویلایهتا مووسل بوو. بێگومان بۆ ههرێما كوردستانێ توركیا گرنگترین ههڤسویه و گرێدانهكا مهزن و بهرفرهه ژ ههر ئالیهكى ڤه مه ب ههڤدو ڤه گرێددهت ژ ئالیێ بازرگانى و سیاسى و جڤاكى و ئابوورى و توركیا رۆژ بۆ رۆژێ پهیوهندیێن خوه یێن گشتى ب ههرێما كوردستانێ ڤه موكومتر لێ دكهت كو تا نوكه ژى ب سهدان كۆمپانى و كارگههێن وان ل ههرێما كوردستانێ نه ب و سهدان پرۆژان ئهنجامددهن و مفایێن مهزن ههردولا دبینن و ب تایبهت بۆ ههرێمێ توركیا زۆر یا گرنگه و تاكه رێیه كو ههرێمێ ب وهلاتێن دى ڤه گرێددهت، لێ نیازێن وان نه دلخۆشكهرن و بێهنێن نهخۆش ژێ دهێن. زۆر پرسگرێك د ناڤبهرا كوردان و توركیا ههنه نموونه پرسا (pkk) كو ههر ژ دهسپێكا دروستبوون و دامهزراندنا (pkk ) توركیا ئهو كرینه بهانه و كرینه لاپهرهكێ گڤاشتنێ بۆ كوردان و ل سالێن ههشتیان هێرشێن بهرفرهه و مهزن و دژوار دئینانه سهر دهڤهرێن شۆرهشێ و ل دووڤ ژێدهران پتر ژ بیست جاران توركیا هێرش كریه سهر خاكا كوردان ل كوردستانا عیراقێ و ب رازهمهندیا عیراقێ یا فهرمى و ب تنێ پێشمهرگێ كوردستانێ بهرسینگێ وان گرتیه و شهر ل گهل كریه و خاكا كوردستانێ هاتیه پاراستن و بهرگریكرن ژ لایێ قههرهمانێن شۆرهشێ ڤه و ئهو بۆ بارهگایێن پارتى و پێشمهرگێ قههرهمان ل نێزیكى سنۆرى بوون ل دهڤهرا خهنوكه و كۆماتهى پشتى شهرهكێ گران ب نهچارى بارهگایێن خوه ڤهگوهاستن بۆ دهڤهرهكا دى. ئارێشا دى یا بهردهوام كو كورد ل ههرێما كوردستانێ تووش دبنێ ئهو ژى تۆپبارانكرنا توركیا و ئیرانێ یا بهردهوام بۆ دهڤهرێن كوردان و ب هزاران گوند هاتینه ڤالاكرن و بهردان و چۆلكرن و ب سهدان زهڤى و زار و چهم دهێنه سۆتن و ب هزاران هكتار و دۆنهمێن عهردێ دارستانى یێ كوردان دهێنه سۆتن و ههتا كو گیانهوهرێن بێگونهه ژى دهێنه سۆتن و مرن و حهتا نوكه ژى عیراق یا بێدهنگه ل سهر پرسا كوردان و خاكا ههرێما كوردستانێ و چ جاران ژى داخۆیانیهك ژى دژى ئیران و توركیا نه داینه و ههر نهوێرن بهحس بكهن نه داخۆیانى و ئهڤه وێ چهندێ دیار دكهت یا ل سهرێ بابهتى مه گۆتى دوژمنێن ئیكن، لێ ل سهر دۆزا كوردى و كوشتنا كوردان و سۆتنا كوردستانێ ههڤ بیروبۆچوون و ئێك چهپهر و دۆستن و ئهڤ تهڤنه یێ ئاسێ یه و ب بۆچوونێن من چ جاران ب دووماهى ناهێن ئهگهر بتنێ ب دامهزراندنا دهولهتا كوردى و سهروهریا وێ دهولهتێ یا كو حهزا ههموو كوردان. تێكهلیێن كوردان و ههر چارقۆلیا ههرێمێ زۆر دئالۆز و گرێكدارن، ژبهر وى تهڤنێ ل دێرین هاتیه دانان و كورد دابهشكرین و كرینه شیعى و سونى و كرینه كوردێن باكۆر و باشۆر و رۆژههلات و رۆژئاڤا و پێشدهم وان بهرژهوهندخوازان زانیه كو ئهڤه كورده ببنه هێزهكا ئیكگرتى و مهزن دێ ل سهر مه زال بن و ئهڤ تهڤنێ تهڤنپیركێ یێ ئالۆز هاتهدانان كو ل ناڤبهرا سێ زمان و دو مهزههب و جیۆپۆلۆتیك ڤه دا كو چ جاران نهشێن ژێكڤه بن. پرسا مه ل ڤى بابهتى ئهڤه بوو كو ژ ئهدرێسى دیاره كو تێكهلیێن عیراقا فیدرال و توركیا و سهردانا بهرههم سالحى بۆ توركیا ل رێكهفتى (3\1\2019) و پیشوازیا گهرموگۆرا ل ناڤبرى هاتیهكرن ل سهر ئاستێن بهرزێن دهستههلاتى ل توركیا و گرێدانا كۆمبوون و روونشتێن گرتى و نهێنى كو بهێنێن مهزن و بهێن نهخۆش ژ ڤان روونشتنان دهێن و ب تایبهت كو كهسهكى سهرهدان وان كریه چ دهستههلاتێن وهسا مهزن نینن، لێ پتر دهستههلاتێن تهشریفى نه لێ ئهز دوێ باوهرێ دا مه كو ههلۆیستێن بهریكێ یێن كورد پهروهرانه یێن بهرههم سالحى نه باش بۆ چ ل گهل ئهو پارتا ل ناڤ دا كو (ینك) بوو چ ژى ئهو پارتا وى دامهزراندى و پشكدارى د ههلبژارتنێن كوردستانێ و عیراقێ ژى دا كرى كو ب ناڤێ ههڤپهیمانى كو ب راستى ههلویستێن وى نه دباش بۆ و زۆر كارتێكرن ل كوردستانێ كریه، ههروهسا ئهڤ كهسێ ههولیستێ خوه بگوهۆریت بۆ پارهكێ كێم یان پله و پایهكا تهشریفى جهێ گومانێ نه كو ل توركیا ژى ئهو وان وهرهقێن ههین ژى ههمووان بهاڤێژیت و گورى چهند گۆژمهكێن دى بكهت كو ب تنێ بهرژهوهندیا خوه بهاڤێژیت و ههلویستێن بهرههمى ل دهمێ (جێكرێ سهرۆك وهزیرێن عیراقا فیدرال) ل سالێن دو هزارێ دا بهرامبهر كوردان و ههرێما كوردستانێ نه د ئاستهكێ باش دا بوون و پتریا تاگیریا عهرهبكرنێ و عرۆبهتێ تێدا بوون، ب تنێ دا كو ل سهر پله و كورسیا خوه بمینیت. ئۆمێدا مه ئهو بۆ كو كوردهك دلسۆز و وهفادار و زیرهك و حهز ژ خاك و ئا لا و ناڤێ كوردستانێ بكهت، ببیته دهستههلاتدار كو ب ئاشكهرایى و ب ههموو هێزا خوه بهرگریێ ژ كوردایهتى و كوردستان و دۆزا كوردان بكهت، لێ زۆر یا سهیره یێ دهستههلاتى وهردگریت ئێكسهر دهێته گوهۆرین و ب تنێ كوردینیێ ژبیردكهن. چارهنڤێسێ تێكهلیێن عیراق و توركیا، ههروهسا وهلاتێن دى یێن ههرێمى ب بهرژهوهندیان و رهوشا رۆژههلاتا ناڤهراست ڤه گرێدایه و ب باوهرم نه بهرههم و نه ئهردوگان چ گوهۆرینان نا ئێخنه د ڤان تێكهلیان دا و نهشێن چ گوهۆرینێن پێشچاڤ بكهن و ب تنێ ههموو وهلاتێن ههرێمى بۆ دوژمناتیا دۆزا رهوا یا كوردان كار دكهن و ب ههموو رێیا نوكه یێ شهرێ مه دكهن و ههولدانێن بهردهوام دكهن ژبۆ سنۆرداركرنا وان پێشكهفتنێن ههرێما مه بدهستڤه ئیناین و رهوشا زۆر یا دیاره كو ل سووریێ چ ب سهرێ كوردان ئینایه و ل توركیا چ كێمتر نینه و ل ئیرانێ ههر ناهێته گۆتن و ل عیراقێ ژى چ ژێهاتیه یا كرى بهرامبهر كوردان. زۆر فهره دیاربكهم كو ههڤسهنگیێن نێڤدهولهتى و ههرێمى و رۆژههلاتا ناڤهراست وێ بهلانسێ دروست دكهن كو رهوش د بهرژهوهندیا وان دا بچی تویا دروست بیت، چونكو ههردهم ئهو پێشبینیێن پێشدهم دكهن بۆ ههر پرسهك و كرفتاریهكا ل وهلاتێن ههرێمى ههیى دا كو بهرژهوهندیێن بلندێن وان جه بجه بهێن و ههروهسا د ناڤبهرا بجهئینانا بهرژهوهندیێن وان هندهك جاران بهرژهوهندیێن كوردان ژى بجه دهێن و بلا سهركردایهتیا كوردى و مللهت و لایهنێن كوردان ژى رهوش و بارودۆخان بهرپا بكهن و وهبهرهێنان بكهن د بهرژهوهندیا خوه دا و ببنه یاریكهرهكێ سهرهكى یێ سیاسى و ئابوورى و جڤاكى د دهڤهرا رۆژههلاتا ناڤهراست و ههروهسا ل ناڤهندێن بلندێن جیهانى و ههرێمى ژى دا ئهو بارودۆخ ژى دروست ببن بۆ بدهستڤهئینانا دهستكهفتێن مهزنتر و من باوهره ئهڤان مللهتێن بووینه كیان و دهولهت ژى ههر ئهڤ یاریه بكارئینایه و بلا ئهم كورد ڤان بارودۆخان بكهینه پرهك و د وێ پرێ را بگههینه مهرهمێن خوه یێن نهتهوهیى و ئهم بزانێن چاوا ڤێ یاریا ترسناك بكهین و بلا ئهم هندهك دابهزینان ژى بكهین بۆ وێ چهندێ بگههینه ئارمانجێن خوه كو، ئهوژى دهولهتبوونا كوردستانێ یه. لێ یا فهر ئهوه كو ئهم پهیوهندیان ل گهل ههموو لایهنان خۆش بكهین و وان پهیوهندیان بهر ب پێشئَخستنێ ببهین داكو بشیێن بهلانسهكى دروست بكهین و ب تایبهت ل گهل توركیا كو وهكى مه ل سهرى ئاماژێ پێ داى كو توركیا گرنگیهكا مهزن بۆ مه و ههرێما مه ههیه و ئومێدهوارین پهیوهندیێن چ وهلاتان خۆش نهبن، ئهگهر ل سهر كیستێ لایهنهكى یان مللهتهكى بیت یان ل سهر كیستێ ستهملێكریهكى بیت. ل دووماهیى داخواز دكهین كو ل شوونا شهر و نهڤیان و پیلانان ڤیان و خۆشى و ئێمناهى و براینى و گیانێ لیبۆرینێ و مرۆڤایهتى بهرقرار بیت ل تهڤایا جیهانێ و ب تایبهت ل كوردستانا مه یا رهنگین و مرۆڤایهتى و قهبوولكرنا ههڤدو پاراستنا ههڤدو پهیدا ببیت و نهمینن ئاوارهیى و جهنگ و كارهساتێن مهزن. ئاڤهدان بیت كوردستان بهرز و بالا بیت ئالایێ كوردستانێ و مللهتێن جیهانێ یێن ماف لێ بهرزهبووى و ب تایبهت مللهتێ كورد ب مافێن خوه شاد ببن و بگههنه مهرهمێن خوه یێن رهوا.